Литературэ

Къамыгупсыса хъыбар

(Япэ Iыхьэ)

Суфьянрэ си анэшхуэмрэ анэкIэ зэшыпхъут. НтIэ, зэшыпхъут, Суфьян зыфIащар бзылъхугъэт, балигъ сыхъуа иужьщ ар зэрыцIыхухъуцIэр къыщысщIар.

 Дунейпсо щэнхабзэм и хъугъуэфIыгъуэу къалъытэ тхылъ куэдым ди лъэпкъыцIэм ущрохьэлIэ.  Адыгэхэр нэхъыбэу къыщацIыхуар курыт лIэщIыгъуэхэм Европэм зыщызыубгъуа КъэщIэрэщIэжыгъуэ лъэхъэнэрщ.  А зэманым ятха урым поэмэхэм шэрджэс мамлюкхэр «бий губзыгъэ» жыхуаIэ жыпхъэм иту ди нэгум къыщIагъэувэ.    

Зэ еплъыгъуэкIэ а нанэр адрейхэм къазэрыщхьэщыкI щымыIэу къыпщыхъурт. Абы и щхьэр ехьэхауэ хуэмурэ уэсмычым ирикIуэрти, и жагъуэ ящIауэ е и закъуэ дыдэу дунейм тету гурыщхъуэ уигъэщIырт.

Гъуэгуанэ тхыгъэхэр

Сыщалъхуа къуажэм нобэ сыкIуэжат. Хуабжьу сигу къихьат ди хьэблэр, си адэ-анэм я пщIантIэжьыр.

(Сабий рассказ)

         Лъэрусэ нанитI иIэт, абы къыхэкIыу жэмтIушкIэт хьэблэм дэсхэр къызэреджэр. КIулэ нанэ  къеджэрти, я деж иришэкIырт пщIантIитIым я зэхуакум хэлъ набжэ цIыкIумкIэ. Шэджагъуэм зэрынэсу, зэгуэр и бынхэр зыхипIыкIа дэшхуей гущэм и IэлъэщI кIапэхур ириубгъуэрт, зи гущэ хэлъыгъуэр фIыуэ блэкIа сабий гъэужьыр абы трипхэрти, таурыхъ жриIэурэ игъэжейрт. Апхуэдэ махуэхэм ящыщ зым фIыуэ жейуэ къэушыжа цIыкIум хадэмкIэ иунэтIащ - КIулэ нанэ хьэсэм хэст бжьыным къищIа кIыгу щхьэкIэхэр къыпичу.

ЩоджэнцIыкIу Iэдэм и «Софят и гъатхэ» повестыр япэу дунейм къытехьащ 1954 гъэм. Лиризм берычэткIэ зэщIэгъэпса а повестым хужаIэу щIадзэ "къэбэрдей прозэм и гъатхэри",  дахагъэ нэсым и щапхъэри, гурыщIэ къабзэм и тепщэри, псэукIэ къэщIэращIэм и гимнри, нэгъуэщI псалъэ куэди. Повестыр занщIэу хэIущIыIу мэхъу, ди къэралым и лъэпкъыбэ литературэр а лъэхъэнэм зэрыгушхуа щапхъэхэми хабжэ, ехъулIэныгъэ мыжыжьэхэм я япэ нагъыщэри траIуэ.  Абыхэм фIыуэ, гурыIуэгъуэу тепсэлъыхьащ критик, литературовед  Сокъур  Мусэрбий.

Урыс-Кавказ зауаем хэкIуэдами е лъахэм иIэпхъукIами, сыткIи пхузэмыгъэзэхуэжын хэщIыныгъэ зыгъуэта адыгэ лъэпкъхэм я нэхъ мащIэу адэжь щIыналъэм къинар 19-нэ лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм мамыр псэукIэм хуэкIуащ. ПщылIыпIэр зытраха бгырыс лъэпкъхэми къалэну я пащхьэ къиувэр илъэсищэ лъыгъажэм и Iэужь зэхэкъутэныгъэхэр зэфIэгъэувыжынырт, псэукIэ тэмэм къызэгъэпэщыжынырт, абрэмывэу зыри захуемыщIэ я щIэныгъэмрэ щэнхабзэмрэ зегъэужьынырт.

Адыгэ IуэрыIуатэм, тхыдэм, лъэпкъ гъуазджэм зи цIэр фIыкIэ къыхэна, щIэин дахэ къызыщIэнахэм ящыщщ Ало ЛутIэ. Абы илъэс куэдкIэ егугъуу зэхуихьэсыжа таурыхъхэр, езым игъэзащIэу къытхуэна  уэрэдыжьхэр уасэншэщ.  КъищынэмыщIауэ, ди уэрэджыIакIуэ куэдым жаIэ  Алом и утыку итыкIэр, уэрэд жыIэкIэр щапхъэ зэрахуэхъуар, абы дэплъейуэрэ а IэщIагъэр къызэрыхахар. ЛутIэ  зэхуихьэсыжа хъыбархэр зэрыт «Уэрий дадэ»   тхылъыр 1989 гъэм «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ.

Абы ит хъыбархэм ящыщ   ди гуапэу тыдодзэ.

«Къуэ» псалъэм къытепщIыкIахэр

Къуэ - куууэ псым диха щIыналъэ, уэх;

КъуэтIыхь - быдапIэм и хъуреягъкIэ Iуащхьэ лъагэу зэтетхъуауэ къекIуэкI шытх, быдапIэр къызэратIыхь къуэ;

КъуэтIыгъэ - (жьы хъуа псалъэщ) - зыгуэрым и кIыхьагъкIэ ирикIуэу датIыкIа щIытI;

Къуэшыхь - куууэ дэкI къуэм и кIэух, и лъэныкъуитIымкIи джабэ къыIуту;

Къуае - къуэ дыхьэгъуей;

КъуакIэ, къуэкIий - къуэ дэха, дэуда;