Тхыдэ

«Къалэхэм телъыджэу дэлъымрэ дунейм зыщыплъыхьыным гъуэзэджэу хэлъымрэ зи щIасэхэм папщIэ тыгъэ», - аращ и цIэр щIы хъурейм зыщиплъыхьу и нэгу щIэкIахэр къалэмкIэ къэзыIуэтэжа дунеяплъэ цIэрыIуэ Ибн БэтIутIэ и тхылъым.

Инджылызыбзэм «цIыху хужьхэр» мыхьэнэр къикIыу XVIII лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ нобэм къэс щIэныгъэ фIэщыгъэцIэу къигъэсбэпыр «Кавказ (caucasian) расэ» терминырщ.

 Бытырбыху дэт «Нестор-История» тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ адыгэ тхыдэ щIэныгъэм куэд щIауэ зи цIэ щыIуа, КъШР-м щыщ щIэныгъэрылажьэ Уэз ФатIимэ и тхылъыщIэ: «Анэмэт Iуэхугъуэм шэрджэс-урысей зэхущытыкIэм щиубыд увыпIэр: 1552-1829 гъгъ.» («Институт аманатства в черкесско-российских отношениях 1552-1829 гг.). Лэжьыгъэм тегъэщIапIэ хуэхъуащ бзылъхугъэ зэчиифIэм и доктор диссертацэр.

Хъуэхъулъэщхьэблэ (Азэней) дэт члисэр

Жан мыгъуэм хьэкъугъыр къреш,
Шэ пIэнкIри къыщелъэлъэхым,
Жан и нэпситIыр къыфIолъэлъэх.
Джаурыдзэр гум къыщилъэлъым,
Жан гущэр къызэфIомахэ,
ХэщIапIэм хэта и дэлъхур
ФочпэбжкIэрэ кърахулIэжыр,
ЛIы щауэм и псэуныгъэр
А щIыпIэм щрагъэух.
Сэ си дэлъхуу данагъуэ пащIэ,
УмыпIащIэуэ зыпшыIэфатэмэ,
Уи псэ тIэкIур IэщIэкIыфынт.
Уи пыIэщхъуэр дыгъэм полыд,
Къантэлэууэ уи ержыбыжьыр
Къэзэуатым кIэлъызэрахьэт,
Зэман кIыхькIэ къыщIепхьэкIар
Нобэ махуэм къебгъэлэжьащ.

Зауэр зэрыувыIэрэ илъэс бжыгъэ тещIэжащи, Бабэ и щхьэр къыхуэмыIэту и махуэхэр йокIуэкI. ЦIыху нэфIэгуфIэу щытарауэ умыщIэжыну и нэгур къеуфэхащи, гупсысэ хьэлъэу зэщIэзыIулIэр хущIэуфэркъым, зыкъызэкъуихыу зыгуэрым къыпыгуфIыкIыфыркъым. 

Бзэ щIэныгъэхэм я доктор Шэрджэс Алий «Яхуэмыфащэу лъэныкъуэ едгъэза псалъэхэр» и тхылъым къыщихьа жыIэгъуэм «хуэIэзэу зыгуэрым бгъэдыхьэн, едэхэщIэн» («найти верный подход, уговорить, обласкать») мыхьэнэращ къикIыу зыхужиIэр.

Ди республикэм уикIыу тафэ лъэныкъуэмкIэ ущыхуэплъэкIэ, къуршыщхьэхэм кIэраупсея пкIэлъей абрагъуэм и теувапIэхэм ещхьу, зыр адрейм елъэгэкIыу къэлъагъуэ Мэзылъэ, ХъупIэ, Къырылъэ, Гуэдзэн шытххэр Осетие Ищхъэрэм и щIыналъэм, адрей хэгъэгухэм зэрыхуэбгъэдэн щымыIэу, къызэрымыкIуэу тыншу зэхыбоцIыхукI, абы къыдэкIуэуи, гъунэгъу дыдэ щызэхуохъу.

БзэщIэныгъэ

«Къущхьэ», «къурш» жыIэкIэхэр зэрызэпэгъунэгъум ди тхыгъэхэм ящыщ зым и гугъу щытщIауэ щытащ. АбыкIэ щапхъэхэр иджы къэтхьынщ.

1829 гъэм кавалерием и генерал Эммануэль Георгий Арсентий и къуэм (1775 - 1837 гъгъ.) и жэрдэмкIэ къызэригъэпэщауэ щытащ щIэныгъэ зекIуэ ин, «бгырысхэм зауэ хуэIухуэщIэхэм къыщагъэсэбэп бдзамцIэр Iуащхьэмахуэрэ Къэнжал бгымрэ я Iэгъуэблагъэм къыщалъыхъуэн папщIэ.