Тхыдэ

Урысейм альпинизмэм лъахэ хуэхъуащ ди Къэбэрдей-Балъкъэрыр. ЛIыгъэ зэхэгъэкIыпIэу уващ дуней псом щынэхъ бгы лъагэхэм ящыщ зы Iуащхьэмахуэ.

Iуэху еплъыкIэ

 Тхыгъэхэм къызэрыхэщымкIи хъыбар къекIуэкIхэмкIи, Iуащхьэмахуэ япэу дэкIым и цIэмрэ и унэцIэмрэ зым теубыдауэ, тэмэму жаIэркъым. Чылари Хьэшыри цIэуи, унэцIэуи къэзыхь щыIэщ. Апхуэдэу нобэр къыздэсым IупщIкъым ар щалъхуа, щыпсэуа къуажэр. ИужькIэ къытIэрыхьащ а документым тратхыкIа тхыгъэ. Ар дэ къыдитащ Чылар Гъузер, ЩоджэнцIыкIум и цIэкIэ щыIэ колхозым и унафэщIым, лIыхъужь цIэрыIуэр зи лъэпсэгъуу къэзылъытэм.

Кавказ къурш екIуэкIым и нэхъ щхьэпэлъагэу дэнэ лъэныкъуэкIи щыплъагъур къуапитI зиIэ Iуащхьэмахуэщ. Дунеижьыр мыджэмыпцIэу щIылъэр щызэпцIагъащIэм мы Iуащхьэр мафIэ зэщIэгъэнауэ щытат. ИужькIэ зэщIощтхьэжри, мыл джанэр зыщетIагъэ. Хъыбар гъэщIэгъуэнхэр иIэщ мыбы. Адыгэхэм а Iуащхьэм фIащ псалъэу щыIэм я нэхъ дахэр - «Iуащхьэмахуэ». IуащхьэмахуэкIэ уи гупэр бгъазэуэ тхьэ уелъэIумэ, узыхуейр къохъулIэ жаIэ. Къэрэшейхэмрэ балъкъэрхэмрэ а Iуащхьэм зэреджэр «Мингитау» (Iуащхьэ мину зэхэт) жиIэущ.

Дэфтэрхэм къаIуатэ

Дызэрыт лIэщIыгъуэм и 20-нэ гъэхэм Урысейм щIэныгъэм хуэфащэ гулъытэ щыхуащIыртэкъым. Ар зригъэгъуэтыну зи насыпым къихьар хуэщIауэ псэу цIыху зырызхэрт, икIи, курыт лIэщIыгъуэхэм щIэныгъэм чылисэхэр егъэзыпIэ зэрахуэхъуауэ щытам хуэдэу, абы къыпэплъэр Урысей тажзехьэхэм я фIэфIыныгъэкIэ лажьэ академием и чэнджыпIэрт.
 

Япэ итахэр

Дунейпсо альпинизмым и щIэдзапIэр 18-нэ лIэщIыгъуэм ирохьэлIэ. 1786 гъэм и шыщхьэуIум и 8-м дохутыр IэщIагъэр зиIэ Паккард Мишелрэ абы и гъуэгугъэлъагъуэ Бальма Жакрэ Альп бгыхэм хиубыдэ Монблан лъагапIэшхуэм дэкIуеяуэ щытащ. А Iуэхугъуэм и фэеплъ щагъэувауэ щытащ Франджым и бгылъэ щIыпIэхэм хыхьэ Шамони къуажэ цIыкIум.

УФ-м и цIыхубэ, КъБР-м щIыхь зиIэ я артист, режиссёр, зэдзэкIакIуэ Iэзэ Сонэ Мухьэрбий 1916 гъэм мазаем и 23-м Аруан щIыналъэм хыхьэ Псыгуэнсу къуажэм къыщалъхуащ. Ар ящыщщ ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым и лъабжьэр зыгъэтIылъахэм, абы и псыпэр езышэжьахэм.

Бицу Анатолэ Мурат и къуэр 1946 гъэм Шэрэдж щIыналъэм хыхьэ Аушыджэр къуажэм къыщалъхуащ. Бицум пасэу дунейм еплъыкIэ щхьэхуэ хуигъуэтащ. Абы тхэн щIидзащ етхуанэ классым щIэсу, ебланэм нэсауэ и япэ усэр газетым къытрадзащ.

КIыщокъуэ Алим Пщымахуэ и къуэр Шэджэм щIыналъэм хыхьэ Щхьэлыкъуэ къуажэм 1914 гъэм бадзэуэгъуэм и 22-м къыщалъхуащ. Бахъсэн мэкъумэш школыр, Кавказ Ищхъэрэ пединститутыр, КПСС-м и ЦК-м щIэныгъэхэмкIэ и академием и аспирантурэр къиухащ. Хэку зауэшхуэм хэтащ.

Лъахэхутэ-лъахэдж цIэрыIуэ Ефремов Юрий Хэку зауэшхуэм ипэкIэ къызэхикIухьауэ щытащ адыгэ-убых-абазэ лъэпкъ зэрыбыныр Iуву щыпсэуа КъухьэпIэ Кавказым и плIанэпэ куэд. ТхакIуэм и IэдакъэщIэкIщ илъэс пщIы бжыгъэм къриубыдэу зэлъищIыса гъуэгуанэм щилъэгъуахэмрэ гупсысэу къыщыпкърыхьахэмрэ щытетхыхьыжа, «Хы ФIыцIэ Iуфэм егъэщIылIа бгылъэ лъагъуэхэмкIэ» («Тропами горного Черноморья») и тхылъ гъуэзэджэр.

Мы тхыгъэм щхьэусыгъуэ хуэхъуар Котляровхэ Мариерэ Викторрэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIа «Кавказ этикет» (Налшык, 2019 гъ.) тхылъымрэ КъБКъУ-м и профессор Хъурей­ Леоренэ «Лъэпкъ хабзэм къыбгъэдэкI узыншагъэр» («Здо­ровьепорождающая сила национального этикета», «Газета Юга», №45, 2019 гъ., щэкIуэгъуэм и 29) зыфIища и тхыгъэмрэщ.