Тхыдэ

1950 щегъэжьауэ зэфIэува совет тхыдэм къызэригъэлъагъуэмкIэ, адыгэпщхэу Мэхъэшокъуэрэ Елбэздыкъуэрэ 1552 гъэм лъэпкъыр кърым-тэтэрхэм ­кърагъэлыну лъаIуэу Мэзкуу зэрыкIуар урыс пащтыхьы­гъуэм хуэгъэза япэ адыгэ дип­ломат гупыжщ. Щхьэусыгъуэ зэтемыхуэхэм къыхэкIыу, нэхъыбэм политикэм епхауэ, урыс-адыгэ зэхущытыкIэр но­бэми пхэнжу къэзыгъэлъа­гъуэ тхыдэджхэр щыIэщ.

Газетеджэхэр щыгъуа­зэ тщIыну ди гуапэщ ­Истамбыл къыщыдэкI «Кавказыджхэм я лэ­жьы­гъэхэр» журналым и зи чэзу номерыр дунейм къы­зэ­рытехьам. БзищкIэ (тыркубзэ, уры­сыбзэ, инджылызыбзэ) зэхэгъэува тхылъхэм адыгэ тхы­дэм тетхыхь щIэныгъэлIхэм я лэжьыгъэщIэхэр ихуащ.

Урыс тхакIуэхэм къазэрыщыхъуар жаригъэIэну Къаз-Джэрий ита дэфтэр цIыкIур зыхуэдэр дэ тщIэркъым. Хуэдгъэфащэ къудейщ абы и «Къэжэр таурыхъыр» е дэ дызыщымыгъуазэ рассказыщIэ гуэр адыгэ щIалэм итауэ.

Япэ адыгэ тхакIуэ

(КIэлъыкIуэр. ПэщIэдзэр гъатхэпэм и 17, 19-хэм итщ).

XIX лIэщIыгъуэм и кIэм - XX лIэщIыгъуэм и пэщIэ­дзэм Урысей империем ис лъэпкъхэм я тхыдэр гъуэгущIэкIэ зыунэтIа щхьэусыгъуэ зыбжанэ къыкъуэкIат. Абыхэм язщ къэралыгъуэм и щэнхабзэм хэпщIа ­хъуа кавказ лъэпкъхэм я утыку «бгырыс интеллигент» зыфIаща нэрыбгэщIэ къызэрихьар. 

Совет Союзым и ЛIыхъужь, ге­нерал Кузнецов Георгий и гъащIэмрэ и къекIуэкIыкIамрэ щы­гъуазэ хъуа дэтхэнэми игъэщIэ­гъуапэу жиIэнщ: «Мы цIыхум ­имыгъэунэхуауэ сыт щыIэ?

ХьэтIохъущокъуэ Исмел-Псы­гъуэ адыгэ лъэпкъ цIэрыIуэм къыхэкIащ.1787 - 1791 гъэхэм екIуэ­кIа Урыс-Тырку зауэм хэтащ, иужькIэ, еп­щыкIуиянэ лIэщIы­гъуэм и кIэухым щыщIэдзауэ, дунейм ехыжыху, Къэбэрдейм къы­щыхъуа Iуэху псоми хузэфIэкI ­хилъхьащ, и цIэр адыгэхэм ящы­гъупщакъым нобэр къыздэсым. Ар ХьэтIохъущы­къуей Ипщэм (иджы Зеикъуэ) 1760 гъэм къы­щалъхуащ.

Саин-Булат (чристэн диныр къыщищтэм Симеон зыфIащар) Идар Темры­къуэ и пхъурылъхущ, урыс пащтыхь гуа­щэ Черкасскэ Марие и шыпхъу нэхъыжьым и къуэщ, Астрэхъан пащты­хьыгъуэр зылъысын хуея, иужькIэ Къа­сым хъаныгъуэм и тет хъуа Бекбулат и къуэщ.

Урыс литературэмрэ щэнхабзэмрэ ину зыщаужьа, лъэпкъ щхьэхуитщIыжакIуэ зэщIэхъееныгъэм лъэщу зыкъыщиIэт лъэхъэнэм ирохьэлIэ Кавказыр къэгъазэ имыIэжу Урысейм щыгухьар. 

ЗэрыгурыIуэгъуэщи, дэтхэнэ тхакIуэм дежкIи мыхьэнэшхуэ иIэщ гъащIэм и дурэшплIэрэшхэми дэплъэным, дунейм и екIуэ­кIыкIэмрэ цIыхухэм я зэхэ­ты­кIэмрэ и нэкIэ зригъэлъагъуным. Арат 1862 гъэм Кърым-Джэрий зекIуэ щIежьар.