Тхыдэ

Бэркъукъу адыгэхэм къахэкIа тепщэхэм я лъабжьэ зыгъэтIылъа сулътIанщ (1382 - 1517). Шэрджэс мамлюкхэм я бжыгъэр щыбэгъуар Къэлэун и тепщэгъуэрщ (1280-1290). Абы дзэ щхьэхуэ зэригъэпэщауэ щытащ, зауэлIхэм я нэхъыбэр Кавказым кърашауэ. Хьэрып щIэныгъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, япэу сулътIан хъуа адыгэр Джашангир Бейбарст (1309 гъэм). Ауэ ар адыгэу щытауэ убжыныр шэч къызытумыхьэ Iуэхугъуэу щыткъым, абы тетыгъуэр зэрыIэщIэлъа зэман кIэщIми политикэ и лъэныкъуэкIэ зэхъуэкIыныгъэшхуэ къигъэхъуакъым. 

КъухьэпIэ адыгэхэр XVI лIэщIыгъуэм щегъэжьауэ Кърым хъаныгъуэм и унафэм щIэтащ. КъэралщIыб посольствэм къэбэрдейхэми беслъэнейхэми ятеухуа дэфтэр куэд щIэлъщ. Ахэр нэхъыбэу зэрытхар пасэрей уэсмэныбзэщи, тхыдэ щIэныгъэм ехьэлIа лэжьыгъэхэм къыщагъэщхьэпэркъым. Ауэ щыхъукIэ, абыхэм къыщыгъэлъэгъуащ XVI лIэщIыгъуэм адыгэхэр зэхэмызэрыхьу лъэпкъ щхьэхуэ-щхьэхуэу гуэшауэ зэрыщытар.

Узун-Яйлэм и уней IуэрыIуатэ псэлъафэхэмрэ псалъэ шэрыуэхэмрэ

«Гъуэгуэгъу» (кIахэ диалектымкIэ «гъогогъу») псалъэм адыгэхэм къидгъэкIыр, дызэрыщыгъуазэщи, «нэгъуэщIым дэгъуэгурыкIуэ цIыху» мыхьэнэращ, «гъуэгумрэ» «цIыхумрэ» иризэпытщIэу.

Мамхэгъхэр

И цIэр къанэу кIуэдыжа адыгэ лъэпкъхэм ящыщ зыщ.
Мамхэгъхэр Щхьэгуащэрэ Куржыпсымрэ я зэхуаку щимэу дэлъ щIы Iыхьэм щыпсэуащ. Языныкъуэхэм ахэр абазэхэхэм ящыщу ябжырт, ауэ езы мамхэгъхэм апхуэдэу къалъытэртэкъым. Мамхэгъхэр, абазэхэхэм, натыхъуейхэм, нэгъуэщI адыгэ лъэпкъхэм хуэдэу, пщырэ-пщылIрэ ямыIэу псэуащ; адыгэ лъахэр яубыдыну къыхуеIэ бийхэм ахэр лъэщу езэуащ.

Ди республикэм Гуманитар къэхутэныгъэмкIэ и институтым щIэлъ тхыгъэхэм зэрыжаIэмкIэ, Андемыркъан и джатэр зыщIар Хьэщэхэ ящыщ IэщIагъэлIщ. А гъукIэ унэцIэр XX лIэщIыгъуэ пщIондэ къоIу. Ауэ нэгъуэщI хъыбари щыIэщ, джатэр езы Лъэпщ и Iэдакъэ къыщIэкIауэ жиIэу. Ещанэ хъыбарым зэрыжиIэмкIэ, Андемыркъан и джатэр кърым хъан Долэтджэрий ейуэ щытащ, лIыхъужьым и лъэпкъэгъу гъэрхэр къригъэутIыпщыжыну абы деж щыкIуам щыгъуэ, хъаным и хэкум пэрыуэншэу изыгъэт ихьэпщIэ хуэдэу къритауэ.

Убых лъэпкъым къыхэкIа Бэрзэджхэ Дэгумыкъуэрэ Джырандыкъуэрэ (дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ, Дэгумыкъуэ и къуэшым и къуэщ Джырандыкъуэ) Кавказ зауэжьым щыгъуэ убыхыщIыр зэрахъумамкIэ, псэемыблэжу я лъэпкъ къызэрыщхьэщыжамкIэ, лIыгъэ яхэлъу зэрыпхъуакIуэхэм зэрапэщIэтамкIэ цIэрыIуэу тхыдэм къыхэнащ.
А зэшхэм я кхъэлъахэр Маньяс вилайетым хыхьэ Хъундж жылэ цIыкIум дэтщ. Ар убых жылэ цIыкIуу Тырку къэралыгъуэм итщ.

Жэнейхэр

Абазэхэхэр

Абазэхэхэр курыт лIэщIыгъуэхэм адыгэ лъэпкъхэм я нэхъ инхэм ящыщ зыуэ щытащ, иджы адыгейкIэ (кIахэ адыгэкIэ) дызэджэм хыхьэ зы гупщ. Пасэ зэманым лъэпкъым и цIыхухэр нэхъыбэу зэлэжьу щытар гъавэ щIэнымрэ Iэщ гъэхъунымрэщ, апхуэдэу абыхэм яIэт жыг хадэ хъарзынэхэри. ЩIым къытрах, Iэщым къыпах хъерымкIэ сату дащIырт я гъунэгъу лъэпкъхэм.

Къуэ - куууэ псым диха щIыналъэ, уэх;

КъуэтIыхь - быдапIэм и хъуреягъкIэ ­ Iуащхьэ лъагэу зэтетхъуауэ къекIуэкI шытх, быдапIэр къызэратIыхь къуэ;