Тхыдэ

    Урым    дунеяплъэ,  XV  лIэщIыгъуэм  и   кIэухым  – XVI  лIэщIыгъуэм   и пэм псэуа   Интериано   Джорджио адыгэ-абхъазхэм я пасэрей лъэпкъыжьу къалъытэ зыхьэхэр  щыпсэуа щIыпIэм топсэлъыхь:

Алыдж  литературэр  зыцIыхухэм  зэхамыхыпIэ  яIэкъым  «Арго»  кхъухьым исрэ Язон я кхъухьыпщу   лIыгъэщIапIэ ежьа щIалэхэм я хъыбарыр.  

Аргонавтхэр  здэкIуа щIыналъэ Колхидэр Абхъаз щIыналъэм  зэрыхуэзэр куэд  щIауэ  щэхужкъым. А пщыгъуэм  и  тепщэ  IэIэтщ, Медеее егуэкIуа нэужь,    Язон  щыкъуадэ  хуэхъуар.  ЩIэныгъэлI куэдым къалъытэ адыгэ-абхъазхэм я къежьапIэри я лъэпкъыцIэри    Медея и шыпхъу Киркэ деж къыщежьэу.

Аращ  зи гугъу  ищIыр  пасэрей  алыдж   усакIуэ,  бзэ   щIэныгъэлI,

Сытыт ахэр зищIысыр? Сыт я псэукIэт? Сыт я IуэхущIафэт? Адрей куэдым ахэр сыткIэ къащхьэщыкIрэт? ЦIыху­гъэкIэт? ЩIэныгъэкIэт? ЛIыгъэ­кIэт? МылъкукIэт? Дэнэ жыла­гъуэт ахэр зыдэсари? Куэдрэ абы щыпсэуат?

1763 гъэм урыс дзэпщхэм Къэбэрдейр мафIэлыгъейм хадзащ. Дзэпщ къанлыхэм къагурыIуэрт: Къэбэрдейр Iэрыубыд умыщIмэ, Кавказыр уи лъэгу щIэбгъэувэфынукъым. Зыми и IэмыщIэ зралъхьэн мурад яIэтэкъым къэбэрдейхэм: игъащIэ лъандэрэ щхьэхуитт, я хуитыныгъэм папщIэ я псэ еблэжынукъым – ар я тхьэлъанэт ди лъэпкъым и нэхъыбапIэм. Черкасскэ унэцIэр къыфIащауэ урыс къалащхьэм дэс епцIыжакIуэхэр зэщэр нэгъуэщIт: урысыдзэр къагъэсэбэпурэ, Къэбэрдейр я IэмыщIэ зэрыраубыдэжынырт.

Жыджэрыбжьэ. ЩIыхьэхум епха хабзэщ. Мэз е мэкъушэж щIыхьэху щащIам деж псом япэ и Iуэхур зэфIигъэкIыу къэсыжа гущхьэIыгъым фадэбжьэ иратырт. Абы жыджэрыбжьэкIэ еджэу щытащ. Хабзэр кIуэдыжащ.
Уэкъулэ. ЦIыхур къулейсыз дыдэ хъуамэ, шхынрэ фадэрэ зэригъэпэщырти, и ныбжьэгъу, и цIыхугъэ зыдэс къуажэ кIуэрт «уэкъулакIуэ сыкъэкIуащ», жиIэрти. Ар здэкIуам ефэ-ешхэ къызэIуихырти, и къуажэгъухэр къригъэблагъэрт. Абыхэм ящыщ дэтхэнэми лъэIуакIуэ кIуам хузэфIэкI тыгъэ къыхуищIырт. Хабзэр кIуэдыжащ.

Пасэрей алыджхэмрэ адыгэхэмрэ ныбжьыщIэхэр ягъасэу зэрыщыта щIыкIэм зэбгъапщэ хъуну куэд хэлъщ. Къапщтэмэ, Спартэм щIэблэхэр зэрыщагъасэу щытамрэ адыгэхэм къадекIуэкIа хабзэхэмрэ еджагъэшхуэхэм зэщхь куэд халъагъуэ.

Къэхутэныгъэхэм къазэрыхэщымкIэ, япэ дыдэу цIыхур Африкэм къикIри, Кавказымрэ зэрыщыту Евразиемрэ къэкIуащ илъэс мелуан I,7-рэ хуэдиз ипэкIэ.

Пщы хъуэж. Пщырэ пщылIрэ щыщыIа зэманым адыгэхэм яхэлъа хабзэщ.

Хьэтыкъуейхэр

Хьэтыкъуейхэр адыгэ нэхъ лъэпкъышхуэхэм ящыщащ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, XIX лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэ ныкъуэм абыхэм я бжыгъэр мини 160-рэ хъурт. Хьэтыкъуейхэр Псыжьрэ Щхьэгуащэрэ я зэхуаку дэсащ, къуэкIыпIэмкIэ кIэмыргуейхэр, къухьэпIэмкIэ бжьэдыгъухэр, къаблэмкIэ абазэхэхэр къабгъурысу. Хьэтыкъуейхэр нэхъыбэу Лабэ, Псыжь, Пщызэ, Щхьэгуащэ псыхэм я аузхэм щыпсэуащ: къулейуэ, зыхуей ягъуэту къэгъуэгурыкIуащ.

Балигъ хъууэ шырэ Iэщэрэ зэригъэпэща нэужь, нартыр зекIуэ йожьэ.