Нэрымылъагъу дуней

Анзорей къуажэм къыщалъхуа, абы дэт курыт еджапIэ №2-м илъэс куэдкIэ щылэжьа, иужьым ар дыдэм зи цIэр фIащыжа Табыхъу Хьэзрит Къанщауэ и къуэр зи IэнатIэм псэ хьэлэлкIэ бгъэдэта егъэджакIуэ Iэзэу зэрыщытам и мызакъуэу, щIыуэпсым и иджырей щытыкIэм, дыкъэзыухъуреихь дунейм къыщыхъу-къыщыщIэхэм теухуа тхыгъэ гъэщIэгъуэнхэри къызэринэкIащ. Микроскопыр къызэрежьамрэ ар зищIысымрэ триухуар абыхэм ящыщ зыщи, къыхэтхыжа пычыгъуэхэмкIэ дывдэгуэшэнщ.

Тхыдэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, микроскопыр къэзыгупсысар Голландием XVIII лIэщIыгъуэм щыпсэуа Левенгук Антонийщ. И щIэныгъэм хигъэхъуэну хущIыхьэгъуэ зымыгъуэт щIалэм махуэкIэрэ щэкI ищэрт, жэщ хъуамэ къалэ ратушэр ихъумэрт. А псоми къащыдэхуэм абдж зэхуихьэсырти, ахэр ихъуэрт, нэрымылъагъу пкъыгъуэ цIыкIу дыдэхэр хуиту уагъэлъагъухукIэ.

А щIыкIэм тету Антоний игъэхьэзыра абджхэр, зы зэман зэ, и акъыл абы зэрыхунэсар уэ къащIэ, бжьамий кIэщI цIыкIу гуэрым иригъэзагъэри, шэдыпс жэбзам щыщ ткIуэпс закъуэ и щIыIу телъ абджым тригъэткIуащ. Аращ микроскопым и къэунэхукIэ хъуауэ къалъытэри. ЩIыуэпсым къигъэщI пкъыгъуэ нэрымылъагъухэр къэхутэнымкIи ахэр джынымкIи а Iэмэпсымэм мыхьэнэ ин дыдэ зэриIэм шэч къытехьэгъуейщ.

Левенгук Антоний дежкIэ къыдогъэзэкIыжри, бжьамий IэрыщIым здиплъэм, ар зэуэ къэуIэбжьащ: псы ткIуэпсым псэущхьэ цIыкIужьей куэдыкIей щызэрызехьэрт. Абдеж къыщыщIидзэри, а къэхутакIуэм нэгъуэщI Iуэху зэрихуэжакъым. 

ЩIалэ гумызагъэм и микроскопым пкъыгъуэ нэрымылъагъухэм я инагъыр зэрыхигъахъуэр 250-рэ хуэдизт. Нобэрей микроскопхэм яхэтщ пкъыгъуэ цIыкIур минищэ IэджэкIэ, уеблэмэ мелуан куэдкIэ нэхъ ину уэзыгъэлъагъухэри.

ЦIыху «къызэрыгуэкIыу» къэгъуэгурыкIуа щIалэм, зэрымыщIэкIэ, пкъыгъуэ цIыкIужьейхэр къэхутэным и лъабжьэр игъэтIылъащ. Апхуэдэ щIыкIэм тету абы и цIэр тхыдэм къыхэнащ.

Левенгук и микроскопымкIэ илъэгъуахэр, иужькIэ къызэрахутамкIэ, дэни «щопсэу». Псалъэм папщIэ, ахэр хэсщ ерыскъыхэм, Iэпкълъэпкъхэм, щIыфэхэм, нэгъуэщIхэми. Псыежэххэм, бзухэм, жьыбгъэхэм нэрымылъагъу цIыкIухэр тынш дыдэу щIыпIэ жыжьэхэм къыщагъэхутэ. Ахэр хуабэми щышынэркъым. Абы къыхэкIыу зи температурэр градуси I00-м нэмысыпа дэтхэнэ пкъыгъуэми хуиту щопсэуф, уаеми зэфIигъащIэркъым. Апхуэдиз зи бэшэчагъ нэрымылъагъу цIыкIухэм куэдыкIейуэ уащрохьэлIэ Ищхъэрэ Мылылъэ хыми, Антарктидэм и мылджейхэми, нэгъуэщI щIыIалъэ щIыпIэхэми. Хьэлъагъэшхуэ къатещIэми кърадзэнукъым: абыхэм уащыхуэзэнущ километри 10-15 зи куууагъ щIы щIагъми.

Нэрымылъагъу цIыкIухэр я теплъэкIи, шхыныгъуэхэм «халъхьэ» IэфIагъ-дыджагъкIи, щIыуэпсым щагъэзащIэ мыхьэнэкIи зэхуэмыдэщ.

Зи гугъу тщIы нэрымылъагъухэм зэреджэр «микробщ». IыхьитIу зэхэлъ алыдж псалъэм и япэ Iыхьэм «мащIэ», «цIыкIу», етIуанэм – «гъащIэ» мыхьэнэхэращ къарыкIыр. Языныкъуэ еджагъэшхуэхэм микробхэр псэущхьэхэм халъытэ, адрейхэм я дежкIэ ахэр къэкIыгъэщ.

ЦIыхухэм я нэхъыбэм микробхэр къазырыщыхъур уззехьэущ – емынэ, тало, дефтерит, фэгъазэ жыпIэми, зыкъом мэхъу ахэр. Ауэ апхуэдэ Iуэху еплъыкIэм укъыфIэмыкIыныр щыуагъэшхуэщ: уззехьэхэр куэдкIэ нэхъ мащIэщ, сэбэп хъухэм нэхърэ.

Куэд щIакъым щIыдагъэ зышх микробхэм я «лъэужь» цIыхухэр зэрытехьэрэ. ЗэрыжаIэмкIэ, абыхэм я фIыгъэщ хышхуэхэм я псыр зыуцIэпI щIыдагъэр кIуэ пэтми нэхъ мащIэ зэрыхъур икIи, абы къыхэкIкIэ, щIэныгъэлIхэм шэч къытрахьэркъым дунейпсо хыр гъэкъэбзэнымкIэ микробхэр сэбэпышхуэ зэрыхъум.

Илъэс щищ ипэкIэ Испанием пцIийм (руда) гъуаплъэ къыщыхахыу щытащ, мафIи Iугъуи къамыгъэсэбэпрэ псы фIэкIаи хамыгъэхьэу. А зэманым псэуа испанхэм я щхьэ къихьэххэртэкъым ар зи фIыгъэр псым хэзу хэс микробхэр зэрыарар.

ЩIыгулъыр гъэпшэрыным хуэгъэза лэжьыгъэшхуэ щIы щхьэфэм щылащэ микробхэм ирагъэкIуэкI. Абыхэм я гуащIэкIэщ шэдылъэхэмрэ гуэлхэмрэ я лъащIэхэм къыщIагъуатэ гъущI пцIийр зэтещIа зэрыхъури. Нэрымылъагъу пкъыгъуэхэм я «IэдакъэщIэкI» гъущI пцIийм апхуэдэу нэгъуэщI щIыпIэхэми уащрохьэлIэ.

ЩIэныгъэлIхэм шахтыпсхэр пцIийм хаутIыпщхьэкIэрэ, гъуаплъэ къабзэ зыIэрагъэхьащ, ар зи фIыщIэри микробхэрщ. Апхуэдэ лэжьыгъэ щхьэпэм яхуеувэлIа нэрымылъагъу пкъыгъуэхэм «металлург» - кIэ йоджэ. Ахэр нэхъыбэу щылъащэр пцIий нэдхэмрэ пыдзахуэхэмрэщ.

ГъэщIэгъуэныщэр аращи, микробхэм яхэтщ пцIийм уран къыхэзыулъэпхъэщыкIхэри. Абы гу лъызыта щIэныгъэлIхэм я мурадщ марганец, молибден пцIийхэм къахэзыхыф нэрымылъагъу «IэщIагъэлIхэр» ягъэхьэзырыну.