Балъкъэр усакIуэ Зумакуловэ Танзиля бадзэуэгъуэм и 18-м 1934 гъэм Iуащхьэмахуэ районым хыхьэ Гирхожан жылэм къыщалъхуащ. Абы и сабиигъуэр зауэ нэужь лъэхъэнэм ирихьэлIати, а зэманым и гугъуехь псори игъэващ. I940-I944 гъэхэм ар щеджащ къуажэм дэт пэщIэдзэ еджапIэм. АдэкIэ щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным щыпищар балъкъэр лъэпкъыр здаша Къыргъызращ.
Иджыри школым щIэсу литературэм и къару щигъэунэхуу хуежьащ Танзиля. И япэ усэхэр I954 гъэм дунейм къытехьащ. Газетхэмрэ журналхэмрэ I956 гъэм щегъэжьауэ къытохуэ и IэдакъэщIэкIхэр. УрысыбзэкIэ зэрадзэкIахэр «Пионер», «Дон» журналхэм, «Поэты Балкарии», «Голубые ели» усэ тхылъхэм ихуащ.
1959 гъэм къыдэкIащ «Къаяда гюлле» (Цветы на скале) и япэ усэ тхылъыр, усакIуэ бзылъхугъэм и зэчийр зыхуэдэр къэзыгъэлъэгъуар. Абы гурыIуэгъуэ ищIащ хъэтI щхьэхуэ зиIэж усакIуэ хъарзынэ литературэм къызэрыхыхьар. 1961 гъэм Зумакуловэр хагъэхьащ СССР-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм. I968 гъэм абы Литературэ курс нэхъыщхьэ Москва къыщиухащ. И усэхэр куэду дунейм къытехьэу хуежьащ, ди къэралым щыпсэу лъэпкъ зыбжанэм я бзэхэмкIэ зэрадзэкI хъуащ. 1970 гъэм «Тау аяз» («Прохлада гор», 1967), «Чирахтан» («Светильник», I969) и тхылъхэм къыпэкIуэу Танзиля къыхуагъэфэщащ Къэбэрдей-Балъкъэрым ЛитературэмкIэ и къэрал саугъэтыр. Абы и усыгъэм урысей литературэм нэрылъагъуу увыпIэ щхьэхуэ щеубыд.
1977 гъэм РСФСР-м и Къэрал саугъэт Горький М. и цIэр зезыхьэр къыхуагъэфэщащ (1974 гъэм къыдэкIа «Сокровенность» тхылъым папщIэ). I982 гъэм КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и унафэкIэ абы къыфIащащ «Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ усакIуэ» цIэ лъапIэр. ИлъэситI дэкIри, лъэпкъ щэнхабзэм и зыужьыныгъэм хуищI хэлъхьэныгъэм щхьэкIэ Лъэпкъ зэныбжьэгъуныгъэм и орденыр къратащ. I994 гъэм ар Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм и цIыхубэ усакIуэ хъуащ, а гъэ дыдэм Чувашием и литературэ саугъэтри къратащ. Зэман зэхуэмыдэхэм Зумакуловэ Танзиля и зэфIэкIыр къалъытащ РСФСР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым, Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м, ВЛКСМ-м и ЦК-м, РСФСР-м, СССР-м и республикэ, хэгъуэгу зыбжанэм я фIыщIэ, щIыхь тхылъхэмкIэ.
1957 гъэм щыщIэдзауэ бзылъхугъэр жыджэру хэтщ ди республикэми къэралми я жылагъуэ лэжьыгъэм. Мызэ-мытIэу ар хахащ Налшык къалэ Советым и депутату. УсакIуэр хэтащ СССР-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и ревизионнэ комиссэм, РСФСР-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и правленэм, КъБР-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и Правленэм и президиумым, ТхакIуэ зэгухьэныгъэхэм я дунейпсо IуэхущIапIэм и исполкомым.
И творческэ гъуэгуанэм къриубыдэу Танзиля и усэ тхылъу 30-м щIигъу дунейм къытехьащ. Абыхэм ящыщщ «Тауланы жыры» («Песня гор». I962), «Дым очага» (1965), «Радуга над домами» (I968), «Молчание» (I972), «Сокровенность» (I974), «Весна в горах» (I982), «Тхыгъэ къыхэхахэр» тхылъитIу (I994), нэгъуэщIхэри. Зумакуловэм и гуащIэм гулъытэ щыхуащIыр ди республикэм, къэралым и закъуэкъым, нэгъуэщI щIыпIэ куэдми абы и IэдакъэщIэкIхэр къыщащIэ. Усыгъэр къызэригъэIурыщIам тепщIыхьу ар ябгъэдэбгъэувэ хъунущ Гамзатов Расул, КIыщокъуэ Алим, Кулиев Къайсын сымэ.
Танзиля и гуащIэр къыщежьэр, абы и къигъэхъуапIэр лъэпкъ лирикэрщ, цIыхубэм къигъэщIа Iущыгъэхэрщ. «Си дежкIэ лъэпкъ IуэрыIуатэр лъапIэ дыдэщ, зэрыжаIэу, си анэм и быдзышэм щIыгъуу къыспкъырыхьащи, си лэжьыгъэм абы мыхьэнэшхуэ щиIэщ», - жеIэ Танзиля.
Зумакуловэр зи IэдакъэщIэкIхэр тхауэ дунейм къытехьа, газетхэм, журналхэм традза япэ балъкъэр усакIуэ бзылъхугъэщ. Абы ипэкIэ псэуахэм яуса уэрэдхэр зы жьэм жьэдэкIым адрейм жьэдыхьэу къэпсэуауэ аращ. Танзиля и «Горские поэтессы» усэм къыхощ ар зэригуныкъуэгъуэшхуэр, япэу ущытыным жэуаплыныгъэу пылъыр къызэрыгурыIуэри жеIэ. Замакуловэ Танзиля и гъащIэр къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ къызыхэкIа и лъэпкъым. Абы и гъусэу бзылъхугъэм ишэчащ гугъехь куэд, къыщалъхуа щIыналъэм пэIэщIэу илъэс 13-кIэ псэун хуей хъуащ. 1957 гъэм и лъэпкъым и гъусэу къигъэзэжа иужь, балъкъэрхэм гуапэу къахущыта Къыргъыз щIыналъэм и цIыхухэм и усэ сатырхэмкIэ гуапэу захуигъэзэгъащ.
КъызэрыгуэкI цIыхум и гъащIэр, дыкъэзыухъуреихь дунейр, цIыхур а дунейм зэрыхущытыр – ахэращ Танзиля и гуащIэм щигъэнэхъапэр. КъыкIэлъокIуэ езы цIыхухэм я зэхущытыкIэр, къыщалъхуа щIыналъэм, лъахэм хуаIэ фIылъагъуныгъэр къэгъэлъэгъуэныр. А гурыщIэхэм я зэхэлъыкIэр къитIэщIкIэрэ, езым и еплъыкIэ щхьэхуэм дыщегъэгъуазэ, апхуэдэуи ахэр тхъумэн зэрыхуейм дыщIепIыкI. Лъагъуныгъэм увыпIэ щхьэхуэ хухех усакIуэ бзылъхугъэм икIи и щхьэр течауэ а гурыщIэ дахэм и гугъу ещI.
Лъэпкъым и гуфIэгъуэри и гузэвэгъуэри, и ехъулIэныгъэри и гугъуехьри къанэ щымыIэу дэзыгуэш бзылъхугъэ усакIуэм и дежкIэ псом нэхърэ нэхъапэр къэзылъхуахэм, къызыхэкIам яхуэпэжынырщ. Абы и усэхэр гъащIэм и пэжыр къэзыгъэлъагъуэ защIэщ, фIым ущагъэгугърэ гугъапIэ дахэхэр къуату.
Гум къемыхуэбылIэмэ, нэгъуэщI лъэпкъым къыхэкIа усакIуэм и IэдакъэщIэкI къапщтэу зэбдзэкIыну къыщIэкIынкъым. И гущIэм къызэрешыкъылIам и щыхьэту, адыгэ усакIуэ цIэрыIуэ Бицу Анатолэ анэдэлъхубзэм къригъэзэгъащ Зумакуловэм и IэдакъэщIэкI зыбжанэ. Шэч хэмылъу Анатолэ и Iэзагъэращ ахэр адыгэбзэкIэ ятхами ярейуэ щIыщытыр, Танзиля и усыгъэм псэщIэ хэзылъхьэр. Дапхуэдэуи щрети, Зумакуловэм и гупсысэ шэщIамрэ Бицум и адыгэбзэ нэскIэ ахэр къэIуэта зэрыхъуамрэ телъыджэу зэщIожьыуэ. Аращ ахэр щIэджыкIакIуэхэм я деж иджыри зэ нэсмэ щIызигуапэр.
ИСТЭПАН Залинэ.
Усэхэр Зумакуловэ Танзиля
Си щIылъэ, фIыуэ узолъагъу
Мо уэшхыр и щхьэ зэрыхуит!
Къыщошх, хуейм, къуршым,
Хуеймэ – тафэм.
Ар къошх, хуейм, махуэ,
Хуейм – махуитI…
Аращ укъыщалъхуамэ уафэм!
Бэлыхь щIым къыщалъхуахэр хэтщ.
Мес, псыежэхыр, дэтщи нэпкъым,
И гъащIэр ехь хузауэ и пкъыр,
Лъэпощхьэпохэри и куэдщ:
Зэм къыпоувыр къыр мывэжьыр,
Зэм къыпогъуэлъыр жыг къэуар.
Зым къыпежых, зыр здырехьэжьэ…
Ещхьщ цIыхуми и псэукIэм ар.
Си плъапIэм, семыхьауэ гугъу,
ЛъэIэскъым зэи си Iэр. Ауэ,
НэгъуэщI тыншыпIэ сыхуэмейуэ,
Си щIылъэ, фIыуэ узолъагъу!
* **
ЩымыIэ игъащIэм сэ пэжым пэсщIа.
ИтIани зэгуэрым мыращ къысщыщIар:
…Сыдэтт сыкIуэжауэ ди къуажэм а махуэм.
Уэрамым зы лIыжь сыщыхуозэ тIэкIу сцIыхуу.
Сэлам абы щесхым, гупсэхуу сеплъат –
Гъэшат а тхьэмыщкIэр, и нэкIури зэлъат.
ЛIыжь кхъахэм арыххэу сэ пцIы хузоупс:
– Бэлыхьу зыпIыгъщ уэ иджыри, бгырыс!
НэгъуэщI зы хэлъакъым. Къохъуж ар щIэрыпс –
И башыр къеIыхи, ухуейм, шым гъэшэс! –
ИIыгъщ и бгыр захуэу, иIыгъщ и щхьэр лъагэу…
И гъуэгу техьэжащ, плъэуэ япэкIэ пагэу.
…Зымахуи апхуэдэ лIыжь гуэр сыхуэзат.
И теплъэм абыи бэлыхь сыхидзат.
Зи гъащIэр сфIэхьэлъэу мо сигу зыщIэгъуам
СымыщIэт сэ пэжкIэ сещын хуей щIэхъуар.
Арати къысхуищIу и гугъу абы жьыгъэм,
ЖызоIэ:
– Хэмылъ, тхьэ, а Iуэхум гуфIэгъуэ.
Ди ныбжьхэр хокIуатэ, ди узхэр мэятэ…
Зихузу-зипIыту тIэкIу щотри еплъыхыу,
Солъагъур: тхьэмыщкIэм мэункIыфIыр и нитIыр.
Йожьэж и лъакъуитIыр ерагъкIэ зэблихыу…
ЩымыIэ игъащIэм сэ пэжым пэсщIа.
ИтIани зымахуэ аращ къысщыщIар.
***
Ди куэдкъэ Iэзэхэр шэч щIынкIэ,
Къытхэткъэ зыри зи фIэщ мыхъу?!
Ерыщхэм «пцIы къыщIэгъэщынкIэ»
ИгъащIэм срагъэхьт сэ гугъу.
СыцIыкIуу зэ сыкIуат хадапщIэ,
ЦIыхуитIым ямыщIэныр сщIат.
Балигъхэм къызжаIат сэ: «ДощIэ
Уи закъуэ ар зэрумыпщIар»...
Сыухуэнт сэ си щхьэц кIыхьхэр пIащэу,
Къыздеджэ цIыкIухэм Iуэху сыкъащIт.
«Уи щхьэцым хамэ щхьэци пощIэ!» –
Къызэщхэу, си гур сфIыхагъэщIт.
Сыпыхьэу сэ абы я пащхьэ
ЩыстIатэрт си щхьэц ухуэнар.
Модрейхэр, зэхуащIыжу нащхьэ,
Дыхьэшххэрт – арат зыхуеяр?..
ПасэIуэу сщIэртэкъым сыхъуами
Балигъ – си нэкIущхьитIыр тхъуэплът.
Гъунэгъухэр гъумэтIымэрт: «Гъуамэ!
Зыхелъхьэ махуэ къэс сэхусэплъ».
Ди пщIантIэ сыкъыдэлъэдэжти,
КъизгъэкIыу «пэжкъым ар – фыкъеплъ!»,
Си напэр стхьэщIырт сэ, сIуэтыжу, -
Нэхъ Iейуэ нэкIущхьитIыр къэплът…
СцIыху гуэрхэм усэ сакъыхуеджэрт.
КъызжаIэрт: «Дэгъуэ дыдэ хъуащ».
ИужькIэ ахэр къысхущIэджэрт:
«Тхьэм ещIэ къызыфIидыгъуар».
…БлэкIащ илъэсхэр. Си щIыбагъкIэ
Иджы щыжаIэу зэхэзмых:
«Щхьэц лей, хидзауэ мащIэу тхъугъэ,
Абы нэгъуэщIым къреIых.
СэхусэплъкIэ ещI и нэкIур фагъуэ,
IэмалкIэ зэрегъалъэ ар…».
Дахащэу си щIалэгъуэ! ПщIыгъуу
Бзэха-тIэ къысхуапсэлъу хъуар?
Насыпу срикъунт сэ нобэ:
Жагъуэгъухэм къысщыхуэу я ней,
СиIэжу сиIа теплъэр япэм,
Сытетыжыну тIэкIу дунейм;
КъэзгъэщIу усэ телъыджащэ,
Щыхъуну зэIэпах щIым ар! –
Зыгуэрхэр къеджэрэ, чэнджащэу:
«Арауэ пIэрэ мыр зытхар?»
***
Хьэдагъэншэу зыдахын и хьэдэр
Иремыхъу и пщIантIэр си бий дыдэм…
Нобэ лIати ди гъунэгъу лIыжь гуэр,
Зыми игъеижыртэкъым ар.
ЗимыIэжым зы Iыхьлыи благъи
Сыхуопыхьэ, жылэм сыкъалъагъуу…
– Сыт делагъэ! – щыIэщ зыгъэщIагъуэ, –
Уэ уэрэдщ ахъу, нэпскъым уи IэщIагъэр…
Гуауэм къыщIимыхум зи нэм нэпс,
Хуэусыну, жыфIэт, уэрэд нэс?
***
– Сытым, гуауэ, сэ укъысхуихьа уэ,
Щхьэ си жьэгум укъыдэбжьэхъуа?
– Фи бжэIупэм арт сыныIухьауэ,
ЗанщIэу къыIупхащ унэбжэр уэ.
– ЖыIэт, хъунум, гуфIэгъуэ, уэ дауэ
Си жьэгу хуабэр къызэрубгынар?
– Уи унэбжэ хуIупхар уэ гуауэм
ИгъэузэщIыкIауэ къэбгъэнат…
Усэхэр зэзыдзэкIар БИЦУ Анатолэщ.
