Гъуазэ лъагапIэр

Мы цIэр зезыхьэ лъагапIэр Кавказ Ищхъэрэм бгыщхьэ лъэныкъуэмкIэ гузэпыщIэу декIуэкI тхыцIэ зыбжанэм ящыщ «Къырылъэ шытх» («Скалистый хребет») жыхуа­Iэрщ зыхиубыдэр. 

Метр 3529-рэ зи лъагагъ ­Гъуазэ (Уаза, Уазахох) бгыр Осетие Ищхъэрэ - Аланием и ­щIыналъэм щыщу Къэбэрдей-Балъкъэ­рым ипщэ-къуэкIы­пIэм­кIэ нэхъ къыщыпэгъунэгъу Ираф райо­ным (Дигорием) итщ. 
Нэхъри дгъэбелджылымэ, ­ ди республикэм и Лэскэн щIыналъэм хыхьэ Ташлы-Тала балъкъэр къуажэ цIыкIум (Хъыр­зы­нэпс къуршыпс уэрым Iусщ)       деж ди республикэм щигъунапкъэ Лахумедон (адыгэхэм «Шыбэ-­къуэ», иныкъуэхэм дежи «Гъуазэ» хужаIэ) псыр ищ­хьэхэмкIэ ­къы­­щежьэ бгы екIуэ­кIым ущызыIущIэ Iуащхьэ те­лъы­джэщ. 
Чэщанэ теплъэ зиIэ, «Гъуазэ» зыфIаща къырылъэ абрагъуэр метри 100-кIэ зыщхьэщыпIиикI тхы­цIэ екIуэкIыр абдежым, сэтей теплъэ щиIэу, щыджафэщ, щхьэ­дэ­хыпIэкIи къулейщ. 

Лэскэн псыхъуэ

Зыкъэсщтэжынщи, Лэскэн псы­хъуэ къыщыхъуа сэ мы Iуащ­хьэ къызэрымыкIуэр сы­-зэ­ры­цIы­кIурэ сызыIуплъэ лъагапIэщ. Сы­ту жыпIэмэ, къуа­жэхэу Лэскэн ЕтIуани Ерокъуи удэту, уафэр ­къащхъуэрэ д­у­нейри щыбзыгъэу, къуршхэр здэщыIэ лъэ­ныкъуэмкIэ зыб­гъазэмэ, уи нэм зэ плъэгъуэкIэ къыхуэубыд, чэщанэ теплъэ зиIэ лъагапIэщ  мыр. 
Куэдрэ згъэщIагъуэрт: «Уа-рэ, пэж дыдэу а Iуащхьэр, уи нэр ­теплъызэрэ удэзыхьэхыу, мыбдежым зэрыщыслъагъуу, адрей лъэныкъуэмкIи щыапхуэдэу пIэ­рэ?» жысIэу.
Ауэрэ, къуршхэм, псыхъуэ­хэм, щIым и зэхэлъыкIэм нэ­хъ­ри ­сыдахьэх щыхъуа лъэхъэ­нэм, езы Тхьэшхуэр абыкIэ къысхуэупса фIэкIа сымыщIэну, сэ цIыхугъэ схуэхъуащ ­фIэ­щыгъэхэм я ­къэу­нэхукIэ       хъуар зэхэгъэкIыным, ди лъэп­къым ахэр къызэрапсэлъу            щы­тар къэтIэщIыжыным илъэс куэдкIэ яужь ита, ноби а Iуэхум пэрыт, дзэм илъэс        бжыгъэкIэ хэта, отставкэм и полковник, ЦIыхухэм щIэныгъэ егъэгъуэ­ты­нымкIэ къэрал зэхуаку академием (Международная ­Ака­демия образования) и ­член-корреспондент,  УФ-м и Журналистхэм я зэгухьэныгъэм хэт, «Узыншагъэр хъу­мэ­нымкIэ цIыху пажэ» цIэ лъапIэр зыхуагъэфэща Тохъу Мухьэ­мэд. 
А лIым, дэфтэрхэми къахи­хыжу нэхъыжьхэми къаригъ­э­Iуэтэжу, тхылъымпIэм тригъэ­зэгъахэм ящыщщ ди лъэп­къэгъухэм ижькIэрэ я кIуапIэу щыта Гъуазэ (Уазахох) бгым зэреджэм ехьэлIауэ адэкIэ къы­щытхьынухэри.
«Лэскэн щIыналъэм ит язы­ныкъуэ къуажэхэм дэсхэм я дежкIэ, нэмэз щащIкIэ е Тхьэ щелъэIукIэ, Гъуазэ (Уаза, Уазахох) бгыр здэщыIэр къаблэмэ папщIэт. КъинэмыщIауэ, а Iуащхьэм и теплъэм и зы­хъуэжыкIэмкIэ дунейм и щы­тыкIэм и зэблэхъукIэр адыгэ­хэми осетинхэми къыращIэрт», - щетх Тохъу Мухьэмэд зи гугъу тщIы и тхыгъэхэм ящыщ зым. 
Мы бгым ехьэлIауэ Тохъум къигъуэтыжахэм яхэтщ адэкIэ зи гугъу щытщIынухэри. 
Гъуазэ (Уаза) - Лахумедон псым (километр 18 и кIыхьагъщ) адыгэхэр зэреджэу щы­там язщ, Ташлы-Тала деж ди республикэм и Лэскэн щIыналъэмрэ Осетие Ищхъэрэ - Аланиемрэ щрагъунапкъэщ. Зэ­ре­джэм мы и жыIэкIэр, зэ­ры­нэрылъагъущи, къыщежьэ бгым епхащ. 
Адыгэхэм, а псым и гугъу ­щащIкIэ, «Гъуазэ» фIэщыгъэри ижькIэрэ къызэрапсэлъу щы­там щыхьэт тохъуэ XVIII лIэ­щIыгъуэм икухэм урыс пащ­тыхьым и къулыкъузехьэ-­геодезисту Кавказым щыIа Чичагов Степан. 1744 гъэм абы зэхигъэувауэ щыта ланд-картэм Лахумедон псым и цIэр зэритыр (Тохъум къызэриху­тауэ) «Ваза» («Гъуазэ», «Уаза») жи­Iэущ. 
Арщ­хьэкIэ, ищхьэкIи къызэ­ры­щыхэдгъэщащи, мы псым папщIэ адыгэхэм «Шыбэкъуэ» фIэщыгъэри къагъэсэбэпырт, уеблэмэ тIэкIукIэ нэхъ ебэкIыу. 
Гъуазэ аранэ (Гъуазэм и ­щыгу) - «Мы бгыр адрейхэм гъэщIэгъуэныщэу къазэры­хэп­цIы­хукIыфыну и нэщэнэхэм ящыщ зыщ, щыхупIэ теплъэ зиIэрэ­ ­захуабзэу зыщхьэщыт шытх екIуэкIым ар, Пушкин Александр «Руслан и Людмила зы­фIища и псысэ-поэмэм зэры­хэтым ещхьу, лIыхъусэжь гуэрым и жыр пыIэ хуэдэуи, бийм иризыщахъумэн папщIэ, цIы­хухэм яухуа чэщанэ абра­гъуэуи а щIыпIэм зэры­щып­лъагъу­фы­нур, - щетх адэкIэ ­Тохъу Му­хьэ­мэд зэхуихьэсыжа и тхыгъэхэм. -  А бгым мэкъу Iэтэ теплъи иIэщ. Абы къы­хэкIыу, Лэскэн псыхъуэдэсхэм гушыIэ папщIэу жаIэр ар абдежым щыпызупщIа гуэрым къыфIэмыIуэхужу къыт­­ри­науэщ. 
Гъуазэ дамэ - Iуащхьэ къыхэ­пIии­кIым къуэкIыпIэмкIэ щиIэ гузэпыщIэщ, щхьэдэхыпIэщ, метр 3445-рэ и лъагагъщ, ищхъэрэкIэ ущыту ущеплъкIэ, здэ­щыIэр сэмэгумкIэщ.
Гъуазэ натIэгу - къедза щхьэ­дэ­хыпIэхэм я курытщ, метр 3271-рэ и лъагагъщ.
«Зэман жыжьэм псэуа ди лъэпкъэгъухэм мыпхуэдэ псэ­лъафи яIащ: «Гъатхэм, уафэр Iуащхьэмахуэрэ Къэблэмрэ я зэхуаку къыщыгъуагъуэмэ, ­уэл­банэр ищхьэм кIуащ». ­КърагъэкIыр - «уэшхыр уафэгум къыщынащ!» жыхуиIэрт. Ауэ, мыбдежым псалъэжьым «къаб­лэмэ»  щыжиIэкIэ зи гугъу щи­щIыр, дауи, Осетиемрэ Къэ­бэр­деймрэ ижькIэрэ я гъунапкъэм тета Гъуазэ бгыр аракъым, атIэ ди щIыналъэм ­щып­сэухэм нэ­мэз щащIкIэ я щхьэр здагъэзэ-ну къахуихуэ ипщэ лъэны­къуэрщ, ар сыт хуэдэ Iуащхьэ хуэмызэми. Осе­тинхэм я Iуэры­Iуатэм зэ­ры­хэ­тымкIэ, Гъуазэ (Уазахох) бгым и щхьэм Дыгъэм ипхъу Агундэ ­щопсэу», - щетх адэкIэ Тохъум зи гугъу тщIа и тхыгъэхэм ящыщ зым. 

Зэреджэр сытым къытехъукIа? 

Тохъу Мухьэмэд мы Iуащхьэм ехьэлIауэ итхыжахэм мыри ящыщщ:
«Твёрдый Александр щIы­пIэцIэхэр щызэхуихьэсыжа «Топонимический словарь Кавказа» и тхылъым Гъуазэ бгым ехьэлIауэ къыщихьыр, дауи, арэзы дыкъэзымыщIщ! Сыту жыпIэмэ, и фIэщыгъэм къикIыр адыгэбзэм къыщилъы­хъуэн дэнэ къэна, осетиныбзэм хопэщэщыхьри (абыкIэ зыгуэр къелъэIуа хуэдэ), мы псалъэхэр къехь: «Вазахох… Этимология названия несколько затемне-на, но, возможно, ороним состоит из двух составляющих: «вазыг» - «сложный» и «хох» - «вершина». «Сложная вершина». Хотя не исключено, что в основе первой части оронима лежит имя собственное «Ваза», - «гора Вазы». 
Зэрынэрылъагъущи, осети­ныб­зэм щыщу къихьа щапхъэхэр, тIури, зыри ищIыскъым, бгым и фIэщыгъэр адыгэбзэм IупщIу къызэрыщы­хэщым елъы­тауэ. Ди жа­гъуэ зэрыхъунщи, ­лъахэхутэу зыкъэ­зы­лъы­тэж­хэм я нэхъы­бэм апхуэдэ бгъэ­ды­хьэ­кIэщ ­хуаIэр къэбэрдей адыгэхэр ижь­кIэрэ щыпсэуа щIыгум ­къыщекIуэкIыу щы­та щIы­пIэ­цIэхэр къыщахутэжкIэ…». 
Мы тхыгъэм и кIэухыу мыри къыхэдгъэщынщ. Осетин лингвистикэм зегъэужьыным, щIы­пIэцIэхэр зэхуэхьэ­сыжыным илъэс куэдкIэ иужь ита, егъэджакIуэ Iэзэу щыта Цагаевэ Анастасия «Топонимия Северной Осетии» зыфIища и тхы­лъым Гъуазэ (Уаза-Уазахох) бгым ехьэлIауэ щитхари егъэ­леяуэ мащIэ дыдэт: «Уаза (Уаза). Высокая гора к северу от селения Донифарс». Зэры­нэ­рылъагъущи, мыбдежми  ады­гэбзэрщ щытекIуэр. 
Зыгъэхьэзырар
КЪУМАХУЭ  Аслъэнщ.  

Поделиться:

Читать также:

18.02.2025 - 09:00 НОБЭ
17.02.2025 - 11:31 НОБЭ
14.02.2025 - 12:22 НОБЭ
13.02.2025 - 07:43 НОБЭ
12.02.2025 - 11:52 НОБЭ