УзыщIэхъуэпсын лъагапIэ

Шортэн Аскэрбийщ япэ къэбэрдей романыр (тхылъиплI хъууэ) зи Iэдакъэ къыщIэкIар (абы и япэ тхылъыр 1954 гъэм къы­дэкIауэ щытащ). Дунейм къытехьащ Ас­кэрбий и тхыгъэ зэмылIэужьыгъуэ куэд - пье­сэхэр, рассказхэр, IуэрыIуатэр щидж къэ­хутэныгъэ лэжьыгъэхэр. УрысыбзэкIэ къы­дэкIащ Аскэрбий и «Театральное искусство Кабардино-Балкарии», «Адыгская  ми­фология», «Адыгские культы» тхылъхэр. ЦIыху акъылыфIэу, зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъу дунейм тетащ ар. Абы щыгъуазэ ущыхуохъу филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор Гъут Iэдэм и тхыгъэм.

«Ди лъэпкъ щэнхабзэм и тхыдэм цIыхубэ творчествэр къыхэпхыжмэ, ямылейуэ куэд къанэркъым, жыжьэ дыди кIуэцIрыкI хуэдэ­къым. КъыщIэмынэр зыщ - тхыбзэм и тхыдэр зэкIэ зэрымылIэщIыгъуэрыбжэращ. ИтIанэми, а куу дыдэу къыпфIэмыщIын тхыдэми уи гур хэзыгъэхъуэн Iэджи хэлъщ. Апхуэдэхэм ящыщ зыщ Шортэн Аскэрбий и гъащIэмрэ и IуэхущIафэхэмрэ. Нэхъыбэм ар зэрацIыхур «Бгырысхэр» романращ. Пэжщ, нобэ роман зытхрэ зытхауэ Iэджи диIэщи, япэ итам и лIыгъэр къыдгурыIуащэркъым. Ауэ а лIы гъэщIэгъуэ­ным, нобэ тIэкIу тIэщIэгъупщыкI хъуами, и цIэр къыщраIуэм деж, ухуэтэджыну зыхуэфащэщ.

КъухьэпIэ Европэм и тхыдэм налкъуту къыхэщхэм ящыщ зыщ энциклопедистхэр. Ахэр къыщыунэхуар Франджыращ, зэманкIэ зыхуэзэр ХVIII лIэщIыгъуэм икухэрщ. А цIыху щэджащэ гупым фIэщыгъэ яхуэхъуар къызытекIар щIэн­гъуазэ уардэ зэхалъхьауэ аркъу­дейкъым, абыхэм ящыщ дэтхэнэри зы энциклопедие хуэдэт - я щIэныгъэрэ IэзагъкIэ. А зэманым лъандэрэ зы лIыр Iуэхугъуэ зыбжанэм фIы дыдэу щыхэзагъэм деж «ар энциклопедистщ» хужаIэ хъуащ. Дригушхуэну хуэфащэщ дэри апхуэдэ дыдэ зыхужыпIэ хъун лIыфI ди лъэпкъым къызэрыхэкIам. Ар Шортэн Аскэрбийщ.

Псом япэу, къыжыIэн хуейщ, и дуней тетыкIэкIэ ар зэбгъэщхьыныр умыщIэн хуэдизу лIы хьэлэмэту зэрыщытар. Пса­лъэм щхьэкIэ, мыпхуэдэ къэхъу­гъэ абы и гъащIэм хэтащ. 1935 гъэм, Аскэрбий ядэIэ­пыкъуурэ къыхащыпыкIауэ, Мэзкуу ягъэкIуат япэ къэбэрдей профессионал артист хъун хуей гупыр. Езы дыдэри якIэлъы­кIуащ абы - драмэ театрым и режиссеру еджэн мурад иIэу. АрщхьэкIэ, илъэситI нэхъыбэ емыджауэ, къалащхьэм зыщиIэжьакъым: «талантым зыщра­гъэузэщIыр еджэщыракъым», жиIэри Налшык къэкIуэжащ. Ди деж щIалэгъуалэ гуп щызэхуешэсри, модрейхэр Мэзкуу ще­джэху, езым театрыщIэ къы­зэIуех. «Нэмыджыса» режиссерым спектакль дэгъуэхэр игъэувауэ щытащ. Абы къигъуэту театрым иришэлIахэм яхэтащ иужькIэ Къэбэрдей-Балъкъэрми Урысейми щIыхь зиIэ я артист, цIыхубэ артист цIэ лъапIэ­хэр зыхуагъэфэща, ди театрым и цIэр фIыкIэ жыжьэ зыгъэIуа зыбжанэ. А зэман дыдэм Аскэрбий езыми пьесэ етх. Абы и «Батыр и къуажэр» апхуэдизкIэ театракIуэхэм ягу ирихьати, зэ ягъэуващ, жиIэу къимыгъанэу, Аскэрбий ар етIуанэуи, ещанэуи зэрегъэзэхуэжри, икIэм-икIэжым ди лъэпкъ драматургием и фIыпIэхэм ящыщ зы хъуным негъэс.

Ауэ мыдэкIэ, зи гугъу тщIым и дуней тетыкIэм теухуа пса­лъэм пытщэмэ, мыпхуэдэ зыи къыжыIэн хуейуэ къызолъытэ. Талантышхуэ зыбгъэдэлъ дэтхэнэми хуэдэу, Шортэныр цIыху IэтIэлъатIэу щытакъым. Абы къыдрихьеяр занщIэу къыбжи­Iэнут, къулыкъушхуэу пIыгъым фIэлIыкIыу къигъэзэнутэкъым. Апхуэдэхэм дзыхь щIагъуэ яхуэпщI мыхъуну ялъытэ зымы­щIэхэмрэ Iужажэхэмрэ. ИкIи зэманыр щыбзаджэхэм щыгъуэ апхуэдэхэр нэхъ кIуэдыгъуафIэ хъу хабзэщ. АрщхьэкIэ, Хэку зауэшхуэр къэхъейуэ къэралыр хъумэн хуей щыхъум, Аскэрбий зауэлI фащэр зыщитIагъэу дзэм хыхьа къудейкъым. 1942 гъэм и дыгъэгъазэ мазэм, Совет къэралыр щыIэжынрэ Гитлер и пэшэгъухэм шыпхэкIэ зэбграхыжынрэ зыщIэ щыщы­мы­Iэм щыгъуэ, ар фашистхэм дунейм тралъагъуэ мыхъу коммунист партым хохьэ. АбыкIэ къызэтеувыIатэмэ, Шортэныр Аскэрбиижтэкъым. Адыгэ щIа­лэм и документхэр зэрегъэ­хъуэкIри, партым щыхыхьа махуэр къыщалъхуа махуэу ире­гъэтх - къэралым и кIуэдыр сэри си кIуэдщ, къызэтенэмэ, сэри си фIыщIэ хэлъщ, жыхуиIэу! Дауи, лIыгъэшхуэ уиIэн хуейщ, пщэдей къэхъунур умыщIэу, апхуэдэу пщIыным щхьэкIэ. Ауэ щыхъукIи, а псори иужькIэ иIуэ­тэжу езым зэи зригъэщIэ­гъуэжакъым, атIэ, дунейм ехыжа нэужь, и щхьэгъусэ Даниткэ сэ къызжиIэжауэ щытащ. Абы артист хьэл зэрыхэлъар зы­цIыхуу щыта куэдым жаIэжы­фынущ, ауэ, щIыхь лей къи­хьын щхьэкIэ, ар утыкуакIуэу зэи щытакъым.

Нэхъыбэм зэрацIыхущи, Аскэрбий тхакIуэ хьэлэмэтщ икIи ищхьэкIэ жыхуэтIа романым и закъуэкъым абы итхар. Шортэн-тхакIуэм и къалэмыпэм къы­щIэкIащ повестхэр, рассказхэр, очеркхэр, критикэ тхы­гъэхэр. Абыхэм ящыщ зыкъомыр зэманым щIилъэсыкIауэ къытфIэщIми, ноби ахэр бзэм и шэрыуагъым, образ телъы­джэ гъэлъэгъуэным, сюжет зэгъэпэщыкIэмкIэ щапхъэ хъунущ. Аскэрбий дунейм ехыжа нэужь, абы и литературэ щIэи­ныр къэзыпщытэж комиссэр сэ згъэ­лэжьэну къысхуагъэ­фэ­щауэ щытащ. Махуэ хэхакIэ и унэм дыкIуэурэ, Нало Зауррэ сэрэ, езы Данитки ди гъусэжу, зэхэддзащ тхакIуэм и Iэужьхэр. Мис абы щыгъуэ сызыIущIахэм ящыщщ и романышхуэ-тетралогием хузэригъэпэщауэ щыта материалхэр. Романым ауэ сытми кIуэцIрыплъа дэтхэнэми ещIэ абы персонажу пщIы бжыгъэ зыбжанэ зэрыхэтыр. АтIэ, сэ згъэщIэгъуаращи, абыхэм ящыщ дэтхэнэ зыми хузэхилъхьауэ «справкэ» зырыз тхакIуэм и архивым къыхэкIы­жащ. А «справкэм» зэхэгъэ­щхьэ­хукIауэ итт зи гугъу ищIым и IуэхущIафэри, и теплъэри, и хьэл-щэнри, и гъащIэ гъуэгури - зыщыщу къызыхэкIам, къыщалъхуа зэманымрэ щIыпIэмрэ я деж къыщегъэжьауэ щылIэ­жам щыщIитIыкIыжу. Языныкъуэхэм деж сурэтри и гъусэжт. Апхуэдэу егугъуу, дэтхэнэ персонажри, дэтхэнэ эпизод нэхъ мыхьэнэншэу къыпфIэ­щIынри гъэщыпкъауэрэ къызэригъэнахуэм кърикIуащ япэ адыгэ тхыдэ романыр лъэпкъ литературэм, союзпсо литературэм и зы дахапIэ хъуныр. Пэжщ, нобэ абыи хуеплъэкIыжу IупщIэ хуэзыщIын щыIэхэщ, ауэ абыхэм яхэплъагъуэнукъым ди япэ романистым литературэм хищIыхьам хуэдэ хэзылъ­хьэ­фын».

Тхьэхущынэ Ланэ.