Мывэ хъуреишхуэхэм нэхъыбэу Америкэ Курытым, Америкэм и Штат Зэгуэтхэм (США), Зеландие ЩIэм, Румынием, Къэзахъстаным, Бразилием, Урысей Федерацэм уащрохьэлIэ. Ди щIыналъэми ахэр щыкуэдщ.
Шэрэдж псыхъуэ удэту Къэщкъэтау тIэкIу уфIэкIыжмэ, ижьрабгъумкIэ зыкъыщызэкъуэзых къуэладжитIыми уащыхуозэ. Псынэпсрэ уэшхыпсрэ щежэх дэтхэнэми километри 4-м щIигъу я кIыхьагъщ. АтIэми, мы къуэхэм нэр дахьэхкъым, теплъэ дахэ зэрамыIэм къыхэкIыу. Я лъащIэм щызэпыхьэ джабэхэр дэкIыгъуейуэ зэрыщытым и мызакъуэу, щIыр и нэхъыбэм зэрызэхэлъыр зэмыпцIа ятIагъуэщи, щыгуэщэщыр нэхъыбэщ. Къыгуэухэр зыхэхуэ псы цIыкIухэри щIыфэ-гъуэбжафэу утхъуа зэпытщ. Езы къуэ кIуэцIхэми, жыгхэр зэрыщызэтеукIуриям къыхэкIыу, ущызекIуэну гугъущ. ТIуащIэм щыпэрыхьэт къэкIыгъэхэм япыт пщIащэ Iувыщэм дыгъэ бзийр зэрыпхымыпсыкIыфыр абы къыхыгъэхьэжи, гурыIуэгъуэщ къуэладжитIыр цIыху кIуапIэ щIэмыхъур. КъимыдэкIэри, мывэ хъуреишхуэхэр нэхъ здэщыIэр апхуэдэ щIыпIэ дэгухэращ.
Зэман кIыхьым къриубыдэу зэрыщызэтрищIэм къыхэкIыу, зи гугъу тщIы къэщIыгъэхэм геологхэр «конкрециекIэ» йоджэ, нэгъуэщI къэралхэм щыпсэухэм «тхьэ топ» фIащащ.
Абыхэм, зэрызэхэлъ и лъэныкъуэкIэ, и нэхъыбэм лъабжьэ яхуэхъур мэзылъэ-бгылъэхэм куэду узыщрихьэлIэ мывэ-пшахъуэ хьэдзэхэу адэкIэ-мыдэкIэ щызэбгрыпхъахэрщ. ПцIапцIэ-пцIахуэхэм лъэхъэнэ кIыхьым къриубыдэу адрей пкъыгъуэхэр якIэропщIэжри, «тхьэ топкIэ» зэджэ мывэ абрагъуэ быдэхэр къагъэщI.
Къэщкъэтау адэкIэ узыщрихьэлIэ тIуащIэ цIыкIуитIым дэлъ мывэ хъурейхэм я инагъ-цIыкIуагъкIэ зэмыщхь куэд къахокI. Абыхэм яхэтщ Iэгу ущIам ихуэнухэри, зи бгъунжырыщэкIэ (диагональ) метри 3 - 4-м щIигъухэри. Мывэ топхэр зи гугъу тщIы къуэладжитIым апхуэдизу щыкуэдщ икIи «щызэбгрыдзащи», псыр щежэх ныджэ лъащIэм дэмыхуэжми ярейуэ, джабэ нэкIухэми зытрагъэщIащ. Языныкъуэ щIыпIэхэм «тхьэ топхэр» гъунэгъубзэу щызэхэтщ.
Зэ еплъыгъуэкIэ къыпщыхъунущ мывэ хъурейхэм я нэхъ абрагъуэхэр иныжьхэм я джэгуалъэу зэгуэрым щытыгъауэ, апхуэдизу ахэр, щIыуэпсым къигъэщIауэ зэрыпщIэн щымыIэу, джафащэщи. Дапхуэдэу щымытми, «тхьэ топхэр» телъыджэщ, «цIыхухэр Iузгъэплъащэрэт» яхужыпIэну. АрщхьэкIэ, ахэр дызытепсэлъыхь мэзым къыIэщIэгъэкIынми тафэм къилъэфэнми гугъуехь Iэджэ пыщIащ. Сыту жытIэмэ, япэрауэ къуэладжэхэм укъызэрыдэкIыфын гъуэгу дэбгъуэтэнукъым, етIуанэрауэ мывэ хъурейхэр жьыхулъатэкIэ къэпIэтынущи, жыг гуэрэныбэм упхыкIыфынукъым. Ещанэрауэ, мывэ топхэм тонн бжыгъэ я хьэлъагъщ.
Мы щIыпIэм нэгъуэщI «конкрецие» лIэужьыгъуэхэми уащрохьэлIэ. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ, щIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, абыхэм я къэунэхукIэ хъуар нэгъуэщIщ: пшахъуэ-мывалъэхэр армырауэ, къэкIыгъэхэм я кIэрыху-бжьэрыхухэмрэ нэщIэпкIэ цIыкIуу зэмылIэужьыгъуэхэмкIэщ.
КъризэщIэткъуэжу къыхэдгъэщынщи, ди планетэм геологие и лъэныкъуэкIэ и къекIуэкIыкIар зэрыбдж хъуну ятIагъуэ-карбонат мывэ зэпцIахэр ди республикэм пхырыкI Мэзылъэ шытхым щыкуэдщ.
