КъызыхэкIа лъэпкъым хуэфащэ

КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, экономикэ щIэныгъэ­хэм я доктор, профессор Щоджэн БетIал Iэмин и ­къуэр Урысейм естественнэ щIэныгъэхэмкIэ и Академием и действительнэ член хъуащ иджыблагъэ.

Щоджэн БетIал и унагъуэр зы­щы­щыр Зеикъуэми, езыр Кемеровскэ щIыналъэм щыщ Осинники къалэм 1950 гъэм фокIадэм и 14-м къыщалъхуащ. БетIал и адэр Хэку зауэшхуэм лIыгъэ, ха­хуагъэ зэрихьэу хэтащ. Iэмин лъэужьыншэу кIуэдауэ хъыбар къаIэрохьэ и унагъуэм. БетIал и анэ КIуакIуэ, дауэ мыхъуми, фIым щыгугъырт, и щхьэгъусэр къелауэ, къыхуэкIуэжу къыщыхъурти, абы пэплъэрт. ПщIэншэ хъуакъым КIуакIуэ и гугъапIэхэр, Iэмин зэрыпсэумкIэ и унагъуэм хъыбар къарегъащIэ иужькIэ икIи КIуакIуэ ­зещтэри Сыбырым макIуэ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ ахэр зэро­гъуэтыжри, зэман гуэркIэ абы щыпсэун хуей мэхъу.
 Iэминрэ КIуакIуэрэ бынитху зэдагъуэтащ - Хьэчим, Борис, БетIал, Сэкинат, ФатIимэт сымэ. Адыгагъэрэ цIыхугъэрэ зыхэлъ зэщхьэгъусэхэм я щIэблэри абыхэм хуагъэсащ. Нэхъыжь Iумахуэхэр хущIэкъуащ я бынхэм щIэныгъэ куу ябгъэдэлъу къэгъэтэджыным икIи я гугъуехьыр пщIэншэ хъуакъым.
И щIыналъэм къигъэзэжа нэужь, БетIал къуажэ школым щIотIысхьэ. Ар къеухри, электрослесару СКЭП заводым илъэситIкIэ щолажьэ. Абы щытхъу иIэу дзэм ­къулыкъу щищIащ икIи щIэныгъэм хуэпабгъэ щIалэщIэр 1971 гъэм КъБКъУ-м и экономикэ къудамэм щIэтIысхьащ. 1975 - 1978 гъэхэм ар экономист нэхъыщхьэу, финанс­хэмрэ кредитхэмкIэ къудамэм и унафэщIу щылэжьащ Бахъсэн къалэ дэт къэрал банкым.
1978 гъэм Щоджэныр КъБКъУ-м и экономикэ факультетым егъэджакIуэу мэув. Ленинград дэт, Вознесенский Н. А. и цIэр зезыхьэ институтым и аспирантурэм 1981 гъэм щIотIысхьэри, 1985 гъэм и кандидат лэжьыгъэр абы щыпхегъэкI.
А илъэсым къыщыщIэдзауэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал мэкъумэш академием щолажьэ ар. 1997 гъэм бухучётымрэ аудитымкIэ факультетым и декан ящIри, илъэсипщIкIэ а IэнатIэр ирихьэкIащ БетIал. 2002 гъэм Щоджэным и доктор диссертацэр пхигъэкIащ. Абы екIуу ирихьэкIащ къулыкъу зыбжанэ. Ар бухучётымрэ финансхэмкIэ кафедрэм и унафэщIу, экономикэмрэ мэкъу­мэшымкIэ кафедрэм и доценту, бухгалтер Iуэхухэмрэ аудитымкIэ факультетым и декану, экономикэ анализымрэ аудитымкIэ кафедрэм и нэхъыщхьэу, КъБР-м щыIэ «ЩIэныгъэ» жылагъуэ зэгухьэныгъэм и унафэщIу щытащ.
БетIал мызэ-мытIэу урысейпсо, дунейпсо зэIущIэхэм жыджэру зыкъыщегъэлъагъуэ. 2002 гъэм щегъэжьауэ ар хэтщ Кисловодск, Осетие Ищхъэрэ, Кавказ Ищхъэрэ, Астрахъан щIыналъэхэм щыIэ университетхэм я диссертацэ советым, аттестацэ комиссэ нэхъыщхьэм къыдигъэкI журнал пэрыт зыбжанэм я редколлегием.
Экономикэ щIэныгъэм и зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэшхуэхэр зэрыхуищIам и щыхьэтщ Щоджэн БетIал и IэдакъэщIэкIхэр. Абы итхащ щIэныгъэ лэжьыгъэу 200-м щIигъу, монографиеу 5, зэреджэ тхылъу 20. Щоджэным къызэIуихащ стратегие управленэмкIэ, къэпщытэныгъэмрэ продукцэм и фIагъымкIэ щIэныгъэ школ. Абы ­къекIуалIэ студентхэм УФ-м мэкъумэш IуэхухэмкIэ и министерствэм иригъэкIуэкIа зэхьэзэхуэхэм пашэныгъэ къыщахьащ. Абы и нэIэм щIэту ягъэхьэзыращ икIи пхагъэкIащ кандидат лэжьыгъэу 31-рэ, доктор лэжьыгъэу 4. Иджыпстуи студентхэм ядолажьэ ар.
- ЩIэблэ узыншэ къытщIэхъуэныр куэдкIэ елъытащ щIалэгъуалэм щIэныгъэ ябгъэдэлъхьэным, - жеIэ Що­джэным. - ЩIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэ гуэх ямыIэу зэпхащ. ЩIэныгъэм и гъуэгум тет ныбжьыщIэхэр мы­хъумыщIагъэм пэIэщIэу псэунущ. Си дежкIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ сызыхэт, езгъаджэ студентхэм зыхуеджэ IэщIагъэм фIыуэ хащIыкIыу, емыкIу къамыхьу, я цIэр фIыкIэ дэнэкIи щыIуу псэуным.
Щоджэным студентхэм ядригъэкIуэкI дерсхэр куп­щIа­фIэщ, щIэщыгъуэщ. БетIал гулъытэшхуэ хуещI щIэныгъэлI ныбжьыщIэхэм я къэухьым зегъэужьыным. Абы къелъытэ ахэр дэзыхьэх Iуэхухэм щIэ гуэр халъхьэ зэпыту щытын хуейуэ. БетIал къыдэлажьэхэми студентхэми ­пэжу ябгъэдэтщ, и къару емыблэжу, и чэнджэщ щхьэ­пэхэмкIэ ядэгуашэу. Абы иригъэджахэм къахэкIащ IэщIагъэлI нэсхэр икIи Урысей Федерацэм и мызакъуэу, хамэ къэралхэми абыхэм фIыкIэ зыкъыщагъэлъагъуэ.
Щоджэныр къэралым хьэлэлу хуолажьэ илъэс 50-м нэсауэ. И Iэдакъэ къыщIэкIа лэжьыгъэ купщIафIэхэм пап­щIэ 2001 гъэм УФ-м МэкъумэшымкIэ и министерствэм Политикэмрэ щIэныгъэмкIэ и департаментым Що­джэ­ным къыхуигъэфэщащ щытхъу тхылъ. 2007 гъэм абы къыфIащащ «КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэ­жьакIуэ» цIэ лъапIэр. УФ-м жылагъуэ IуэхухэмкIэ щыIэ лъэпкъ комиссэм 2010 гъэм къритащ «ЩIэныгъэм хэлъхьэныгъэшхуэ зэрыхуищIам щхьэкIэ» орденыр. Осетие Ищхъэрэ - Алание Республикэм и ЩIыхь тхылъ 2011 гъэм къратауэ щытащ, IэщIагъэлI нэсхэр экономикэм зэрыхуигъэхьэзырым папщIэ. Къыхэгъэщыпхъэщ Урысей жылагъуэ зэгухьэныгъэм къыбгъэдэкIыу БетIал «Бухгалтерым и орден», «И къулыкъур зыхуэфащэ» дамыгъэ лъапIэхэр къызэрыхуагъэфэщари.
Щоджэныр къызыхэкIа лъэпкъым хуэфащэ цIыху щыпкъэщ. Адыгагъэ, цIыхугъэ, гуапагъэ зыхэлъ БетIал пщIэрэ нэмысрэ къыхуащI. БетIал жылагъуэ зэхуэсхэми лъэпкъ Iуэхухэми гулъытэ хэха яхуещI. Абы къелъытэ укъызыхэкIа лъэпкъым и бзэр, и хабзэр къыбдэгъуэгурыкIуэн, нэхъыщIэхэм гъэсэныгъэ дахэ яхэлъхьэн, ахэр гъуэгу захуэ тегъэувэн хуейуэ. Апхуэдэ нэхъыжь ­Iумахуэ зиIэ лъэпкъым щIэблэ зэчиифIэхэр къазэрыщIэхъуэнум шэч хэлъкъым.
БетIал унагъуэ дахэ иухуащ. Абы и щхьэгъусэ Лидэрэ езымрэ илъэс 40-м щIигъуауэ зэгурыIуэу зэдопсэу. Лидэ Бахъсэн дэт сымаджэщым медсестрауэ илъэс куэдкIэ щылэжьащ. Зэщхьэгъусэхэм бынитI зэдагъуэтащ. Я къуэ Iэубэчыр экономикэ факультетыр къиухауэ «Сбербанк»-м щолажьэ, быниплI иIэщ. Япхъу Ланэ «Еврокоммерц» банкым щыIэщ, зы щIалэ цIыкIу епI. Зэщхьэ­гъусэхэр быным, абыхэм къатепщIыкIыжа щIэблэм ящыгуфIыкIыу мэпсэу. Абыхэм къалъытэ щIэблэ узыншэ къыпщIэувэным нэхъ фIыгъуэшхуэ щымыIэу.
БетIал дохъуэхъу узыншагъэ иIэу, и лэжьыгъэ куп­щIафIэхэмкIэ дигъэгуфIэу иджыри илъэс куэдкIэ псэуну.

Сурэтыр  Къарей  Элинэ  трихащ.