ФокIадэм и иужьрей зыгъэпсэхугъуэ махуитIым е жэпуэгъуэ мазэм и япэ щэбэт-тхьэмахуэм ЩIы Хъурейм тет къэралхэм я нэхъыбапIэм «Къуалэхэм якIэлъыплъынымкIэ дунейпсо махуэхэр» жыхуаIэр ягъэлъапIэ.
Дамэ зытетхэр фIыуэ зылъагъу, я псэукIэр зыфIэтелъыджэ цIыхухэр, а махуэхэм мин бжыгъэкIэрэ макIуэ мэзхэм, жыг хадэхэм, чыцэхэм яуфэбгъуа щIы сэтейхэм, губгъуэхэмрэ псыпцIэхэмрэ, хы Iуфэхэмрэ псыхъуэ-ныджэхэмрэ, бзухэм я ушэ макъым, я «зэпсэлъэкIэм» щIэдэIун, я лъэтэкIэ-зыгъэзэкIэм кIэлъыплъын папщIэ.
Дунейм и щытыкIэмрэ махуэгъэпсымрэ я зэкIэлъыгъэкIуэкIэм къинэмыщIа, бжьыхьэр къызэрихьар къыдэзыгъащIэ нэщэнэхэм ящыщ зыщ бзухэм я бзэрэбзэкIэ-къыхэкIиикIэу а лъэхъэнэм зызыхъуэжари.
ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм щызэхагъэува «ЦIыхухэмрэ биосферэмрэ» программэм тету зи гугъу тщIа пIалъэу «Бзухэм якIэлъыплъынымкIэ дунейпсо махуэхэр» зыфIащар бжьыхьэкум щIыхуагъэзар къуалэхэм щIыпIэ хуабэхэм зэрылъэтэжыным нэрылъагъуу зэрызыхуагъэхьэзырырщ.
Дамэ зытетхэм гулъытэ хэха хуэщIыным, хуей хъуами ядэIэпыкъуным ди къэралми елIэлIэн нэхъ щыщIадзар 20-нэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэрщ. 1910 гъэм школ егъэджакIуэ Бузук Пётр езыр зыдэс Хортицэ къуажэм къыщызэригъэпэщауэ щытащ ЩIыуэпсыр зыхъумэхэм я зэгухьэныгъэу бзу абгъуэр дамыгъэ зыхуэхъуар. Гупым хэтахэм гъатхэми бжьыхьэми бзу цIыкIухэр ягъашхэрт, адэкIэ-мыдэкIэ хупадзауэ щыта унэ цIыкIухэр хузэрагъэпэщыжырт…
1917 гъэм екIуэкIа революцэм а Iуэхур дэкIуэдыжами, къэралыщIэм, зэрызэтеувэу, къыщаIэтыжат. 1924 гъэм Юннатхэм я союзпсо зэхуэсу СССР-м щекIуэкIам биостанц нэхъыщхьэм и егъэджакIуэ Дергунов Николай къыщыхилъхьат Къуалэхэм якIэлъыплъынымкIэ махуэхэр щIэрыщIэу Хэкум къыщыIэтыжыпхъэу икIи а жэрдэмыр къэралыгъуэщIэм къыщызэдащтащ.
1926 гъэм иужькIэ, СССР-м и щIыпIэ псоми къыщыунэхуащ бзухэр зыдж щIэныгъэм – орнитологием - дихьэх ныбжьыщIэхэм я зэгухьэныгъэхэр.
Къыхэгъэщыпхъэщ, къуалэхэм гулъытэ хэха хуэщIын зэрыхуейм теухуауэ иджыри зы махуэ ди планетэм зэрыщыдиIэр. Ар сыт жытIэмэ, мэлыжьыхым и 1-р Бзухэм я махуэу къэрал куэдым зэрыщагъэлъапIэрщ. АбыкIэ жэрдэмыр 1894 гъэм къыхэзылъхьауэ щытар Америкэм и Штат Зэгуэтхэм хыхьэ Пенсильвание щIыналъэм хыхьэ Ойл-сити къалэ цIыкIум ныбжьыщIэхэм курыт щIэныгъэ егъэгъуэтынымкIэ щыинспектор Бэбкок Чарльзщ.
Ауэрэ здекIуэкIым, Бзухэм я махуэр ди къэралми къэсащ. 1925 гъэм ар Мэзкуу и щIыпIэ псоми щаIэтащ. А Iуэхум ныбжьыщIэ мини 5-м нэблагъэ хэтауэ ягъэхъыбарыж. Иужьым, I928 гъэм, ди къэралым зи гугъу тщIы махуэм хуэзэу щызэхаша апхуэдэ щIыхьэхум кърихьэлIа сабий мин 65-м бжэндэхъу абгъуэу мин 15-м нэблагъэ щIыпIэ-щIыпIэкIэрэ щыпащIат.
Хэку зауэшхуэм и зэманым мы Iуэхур зэпагъэуами, 1948 гъэм ар аргуэру кърахьэжьэжащ. 1953 гъэм зи гугъу тщIы лэжьыгъэ щхьэпэм еувэлIащ школакIуэу мелуани 5-м щIигъур. Пэжщ, 20-нэ лIэщIыгъуэм и 60 - 70 гъэхэм дызытепсэлъыхь щIыхьэхум хуэдэхэр ирамыгъэкIуэкIыж хъуат, арщхьэкIэ Урысейм и бзухэр хъумэнымкIэ зэгухьэныгъэу 1993 гъэм къызэрагъэпэщыжар тегъэщIапIэ ящIри, мы Iуэхум аргуэру зыкърагъэужьыжащ.
Телъыджэращи, 1999 гъэм Мэзкуу и школакIуэхэм бзухэм папщIэ абгъуэ IэрыщIу 500-м щIигъу ягъэхьэзырат икIи ахэр мэлыжьыхьым и 1-м жыгхэм щыпащIат. КъыкIэлъыкIуа 2000 гъэм а къалэм и Правительствэм Бзухэм я махуэр гъэлъэпIэныр жылагъуэ Iуэхуу къилъытащ. Курыт еджапIэхэм щIэсхэм, орнитологием дихьэх ныбжьыщIэхэм я зэгухьэныгъэхэм хэтхэм къызэрагъэпэщ зэхьэзэхуэхэр теухуащ къэкIыгъэхэм, псэущхьэхэм, зэрыщыту къатщтэмэ, дыкъэзыухъуреихь дунейм хуэсакъын, гулъытэ хуэщIын зэрыхуейм.
Къуалэхэм якIэлъыплъынымкIэ дунейпсо махуэхэм я дежкIэ къедгъэзэкIыжынщи, а пIалъэм къриубыдэу цIыкIухэр щIыуэпсым хэхауэ яхъумэ и щIыпIэхэм яшэ, зыщрагъэплъыхь. Балигъхэмрэ сабийхэмрэ а махуэхэм зэIузэпэщ ящI псыпцIэхэм щыпсэу къуалэхэм я хэщIапIэхэр, бзу зэмылIэужьыгъуэхэм - бжэндэхъухэм, пцIащхъуэхэм, нэгъуэщIхэми - «унэ цIыкIухэр» жыг къудамэхэм, унащхьэ къуагъхэм щыхупащIэ, Iус зытракIутэ пхъэбгъухэр адэкIэ-мыдэкIэ щыкIэраIулIэ.
Ди гуапэ зэрыхъунщи, ди республикэм и къалащхьэм дэт курыт еджапIэхэм щIэсхэри илъэс къэс зэпоуэ къуалэбзухэм унэ-шхапIэ цIыкIухэр хуэщIынымкIи зыхуэфащэхэм деж ахэр щыкIэрыIулIэнымкIи. А зэхьэзэхуэм Налшык и эколого-биологие центрым и гъэсэнхэри хэтщ.
ГъэщIэгъуэныр аращи, Кавказ Ищхъэрэм нэхъапэхэм щымыIа къуалэбзу лъэпкъыгъуэхэми ди жыг хадэхэмрэ мэз кIуэцIхэмрэ иужьрей илъэсхэм дащыIуощIэ. И щхьэусыгъуэр щIыуэпсым игъуэт зэхъуэкIыныгъэхэр арауэ хуагъэфащэ. Бзухэм я тIысыпIэу щыта мэз кусэхэр, губгъуэхэр кIуэ пэтми нэхъ мащIэ мэхъу, абдежым ухуэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр щрагъэкIуэкI, мафIэсхэри къыщагъэхъу.
Ди щIыналъэм и къалэхэми къуажэхэми иджы щыдолъагъу бгъэгуплъ, бгъэгуху бзу дахэхэр. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, ахэр зауэ зэпэщIэувэныгъэхэр щекIуэкI щIыпIэхэм къилъэтыкIащ. Абыхэм ерыскъы нэхъ щагъуэт адэкIэ-мыдэкIэ нэхъ къыщызэтена ди мэз зыкъизых-зэщIэгъагъэхэм, псыежэххэм къедза жыг гуэрэнхэм, губгъуэ хьэсэхэм, псыпцIэхэри абы хэтыжу.
