Археологиер тхыдэ щIэныгъэм и гуэдзэнщ. Зэреджэр алыджыбзэм къытехъукIащ, archaios - пасэрей, logos – егупсысыкIэ, зыгурыгъэIуэкIэ мыхьэнэхэр къызэрыкI псалъэхэу зэхэтщ.
Зэман жыжьэу блэкIахэм къыщекIуэкIахэр, щыпсэуахэм щагъэхъахэр зыхуэдам дезыгъэгупсысыж, уеблэмэ, ахэр ди нэгу къыщIэзыгъэувэжыф IэщIагъэ-щIэныгъэм гулъытэ хэха щыхуащI махуэр, шыщхьэуIум и 15-р, мы зэманым щагъэлъапIэ Урысей Федерацэм, Белорусием, Къэзахъстаным, Украинэм.
Дызытепсэлъыхь Iуэхум и къежьэкIэ хъуам ехьэлIауэ гукъэкIыж зэхуэмыдэхэр щыIэщ. Япэрейм и гугъу тщIынщи, ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и академик Янин Валентин зэрыжиIэжымкIэ, Хэку зауэшхуэр иджыри къэмыхъеяуэ Новгород къалэм и Iэшэлъашэм щIытI лэжьыгъэхэр щрагъэкIуэкIырт. Зэгуэрым, шыщхьэуIум и 15-м, археолог ныбжьыщIэхэм языхэзым, и гушыIэр япэ иригъэщу, щIэупщIат жаIэ, зыпэрыт IэнатIэр гъэлъэпIэным теухуауэ махуэ хэха алъандэрэ щIыщымыIэм ехьэлIауэ. Ар зэхэзыха нэхъыжьхэм ящыщ зым, псори зэрызэхэту зыкъызэкъуихри, «нобэ хъунукъэ?» жиIат…
Пэжыр нэхъ зи тегъэщIапIэу дэ къэтлъытэ къыкIэлъыкIуэ гукъэкIыжыр пыщIащ совет археолог цIэрыIуэ Пассек Татьянэ 1947-1968 гъэхэм иригъэкIуэкIа щIэныгъэрылажьэ зекIуэ зыбжанэм. ЖытIэнур арамэ, а бзылъхугъэр тхыдэм и лъэхъэнэ жыжьэхэу неолитыр, энеолитыр, домбеякъыр зи тепщэу щыта лIэщIыгъуэхэр Европэм и Ипщэ-КъуэкIыпIэмкIэ зэрыщекIуэкIар джынымкIэ IэщIагъэлI нэсу дуней псом къыщызэдалъытат. КъызэраIуэтэжымкIи, къыдэлажьэхэм Пассек Татьянэ апхуэдизу пщIэ хуащIырти, къыхалъхьат ар къыщалъхуа шыщхьэуIум и 15-р Археологием и махуэу абдежым къыщыщIэдзауэ гъэувын зэрыхуейм ехьэлIауэ.
Махуэр щагъэлъапIэр
Гу зэрылъытэгъуафIэщи, зи гугъу тщIы Iуэхур зрихьэлIэр гъэм и зэблэкIыгъуэхэм ящыщу губгъуэм хуиту ущит хъу лъэхъэнэрщ. Абы къыхэкIыуи, а IэщIагъэм ирилажьэхэм я нэхъыбапIэм ар щагъэлъапIэр зекIуэм щыхэт зэманырщ. Апхуэдэуи, Археологым и махуэм гулъытэ хэха щыхуащI тхылъ хъумапIэхэм, тхыдэм пыщIа музейхэм, институтхэм, нэгъуэщIхэми. Абдежхэм къыщызэрагъэпэщ хабзэ зэIущIэхэм къыщызэхуэсхэр топсэлъыхь зи гугъу тщIы Iуэхум ехьэлIауэ ягъэхьэзыра я щIэныгъэ лэжьыгъэхэм.
Гу лъытапхъэщ
«Археология» фIэщыгъэр япэ дыдэу къыщыгъэсэбэпар Пасэрей Алыджым и философ цIэрыIуэу щыта Платон къызэринэкIа и щIэныгъэ лэжьыгъэхэрщ, къызэрыщыкIуэри «блэкIам теухуа Iуэтэжхэр, щыхьэтлыкъхэр» егупсысыкIэм хуэкIуэущ.
Тхыдэ мыжыжьэм къызэрыхэщыжымкIэ, Урысейм и пащтыхьу щыта Петр Езанэм унафэ ищIат езыр зи тепщэ къэралым и щIыналъэм зэман блэкIахэм и щIэину къыщагъуэт хьэпшыпыжьхэр и уардэунэм кърахьэлIэн зэрыхуейм ехьэлIауэ, и къыхуеджэныгъэр зыгъэзащIэ дэтхэнэми тыгъэ лъапIэхэмкIи егуэпылIэну къигъэгугъэу.
ГъэщIэгъуэныр аращи, ди лъэхъэнэм ипэ ита VI лIэщIыгъуэм ВавилоныщIэ зыхужаIэ къэралыгъуэм и пащтыхь Набонид абы ипэкIэ псэуахэм я кхъэхалъэжьхэр здэщыт щIыпIэхэм щIытI лэжьыгъэхэр щаригъэгъэкIуэкIырт, къыщагъуэтхэр зэрыфIэгъэщIэгъуэныщэм къыхэкIыу.
Мыдрейуэ. Дэ дыщыгъуазэщ дыщыпсэу лъэхъэнэм (ди эрэм) ипэ ита 79-нэ гъэм Италие хытIыгуныкъуэр ижькIэрэ «зи унапIэу» къекIуэкI Везувий мафIэбгым (иджырей Неаполь къалэм пэгъунэгъущ) ямылейуэ зыкъызэкъуихыу, къызыпхигъэвыкIа магмэмрэ къызыпхипхъыкIа сахуэмрэ а лъэхъэнэм абы и Iэшэлъашэм щыIа Помпеи къалэжь цIыкIур зэрыщIихъумэпауэ щытам. АтIэ, мис а щIыпIэм 1748 гъэм щрагъэкIуэкIа щIытI лэжьыгъэхэм я фIыгъэкIэ, зи гугъу тщIы жылэжьыр, къэхъукъащIэ шынагъуэр абы зэрырихьэлIам хуэдэ къабзэу, къыщIагъэщыжауэ щытащ. АтIэми, дызэрыт лъэхъэнэм къызэрыщIидзыжар аращи, Помпеи – уафэр «зи тепIэн» музей зэIухащ, еплъыну хуейхэм гъунэгъу зыхуащIыну хуиту. Ар ящыщщ, ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм къызэрилъытауэ, дуней псом пщIэ нэхъ зыщыхуэщIыпхъэ, тхыдэм и щIэин нэхъ лъапIэ дыдэхэм.
