ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и кIэухымрэ етIощIанэм и пэщIэдзэмрэ Урысейм щIэныгъэфI щызыгъуэта адыгэ щIалэ зыбжанэм я Iэдакъэ къыщIэкIащ урысыбзэкIэ тха художественнэ, публицист лэжьыгъэфI куэд. Абыхэм ящыщщ псалъэм папщIэ, Къаз-Джэрий СулътIан (1807-1863) и «ХьэжытIэгъуей аузыр», «Къэжэр гушыIэхэр». Мы тхыгъитIри Пушкиным игу ирихьри, езым къыдигъэкI «Современник» журналым къытригъэдзауэ щытащ. Къаз-Джэрий теухуауэ усакIуэшхуэм мыпхуэдэу итхыгъащ: «ДымыщIэххэу ди литературэм Iуэху хьэлэмэт къыщыхъуащ! Кавказ Iэлым щыщ лъэпкъым къыхэкIа щIалэр ди тхакIуэхэм къахохьэ, шэрджэсыр хуиту, лъэщу, зыхуейр уи нэгум IупщIу къыщIигъэувэу, урысыбзэм иропсалъэ. Журналым теддзэ мы пычыгъуэм щыщу зы псалъэ зэтхъуэкIын хуейуэ къэтлъытакъым…»
«Современник» журналым и къыкIэлъыкIуэ къыдэкIыгъуэми традзащ Къаз-Джэрий и тхыгъэ - «Къэжэр гушыIэхэр». Абы теухуауи псалъэ гуапэ жиIащ урыс критик цIэрыIуэ Виссарион Белинскэми.
Зэрытлъагъущи, лъэпкъ литературэр зэман жыжьэм къыщожьэ, ауэ тхыбзэ диIэ хъууэ адыгэбзэкIэ тха тхыгъэхэм къыдэкIын зэрыщIадзэрэ илъэс пщIейм куэдкIэ щIигъуакъым. Литературэм дежкIэ зэманышхуэкъым ар. Дыкъызыдэбжэн хуейуэ къытщыхъур ЩоджэнцIыкIу Алий и рассказ телъыджэхэу «Хьэжыгъэ пут закъуэ», «Кхъужьей щIагъым» жыхуиIэхэр дунейм къыщытехьа лъэхъэнэрщ: 1931-1933 гъэхэрщ. Ахэращ къэбэрдей художественнэ прозэм гъуазэ хуэхъуар. КъыкIэлъыкIуэ илъэсхэм адыгэбзэкIэ Налшык къыщыдэкIащ Къуэжей Сосрыкъуэ и «ЩIэ», Нало Жансэхъу и «ЩIэдзапIэ», Махъсидэ Залымхъан и «Хьисэ и махуэ блэкIахэр» тхыгъэхэр. Нэхъ иужьыIуэкIэ, 1941 гъэм, тхылъ щхьэхуэу дунейм къытехьащ Теунэ Хьэчим и «Аслъэн» повестымрэ «Ладо и фызышэ» рассказымрэ.
Хэку зауэшхуэм иужькIэ «Къэбэрдей» альманахым къытехуэу щIедзэ зауэр ди ТекIуэныгъэкIэ зэриухам, ауэ абы ди цIыхухэм щашэча бэлыхьым теухуа тхыгъэхэр. Абыхэм ящыщщ Къашыргъэ ХьэпащIэ и «Зы жэщ» рассказыр, тхылъеджэхэр гуапэу зыIущIауэ щытар. ИужькIи абы и Iэдакъэм къыщIэкIащ ди прозэр къэзыгъэщIэрэщIа тхыгъэ зыбжанэ, ауэ тхакIуэм и щIыхьыр лъагэу зыIэтар, и цIэр адыгэ литературэм ину щызыгъэIуар абы 1957 гъэм къыдигъэкIа «Насыпым и хэкIыпIэ» романырщ. Ар зыкъомрэ повесту къалъытэуи щытащ. ЦIэрыIуэ хъуа а тхыгъэм къыкIэлъыкIуащ «Лъапсэ быдэ» романри. Мыр, дауи, ди литературэм и хэлъхьэныгъэ ин дыдэу уващ. Романыр теухуащ Хэку зауэшхуэм и зэманым ди цIыхухэм зауэ IэнатIэми зауэ щIыбми щызэрахьа лIыхъужьыгъэм, щашэча гугъуехьым.
ТхакIуэр илъэс куэдкIэ зэлэжьа «ПшэкIухь» романыр 1976 гъэм къыдэкIащ. Къашыргъэм абы къыщеIуэтэж адыгэ лъэпкъым ижь зэманым къикIуа гъуэгуанэм и зы Iыхьэшхуэ. Къашыргъэ ХьэпащIэ и художественнэ прозэм куэдкIэ къигъэберычэтащ адыгэ литературэр. ЖыпIэ хъунущ абы и прозэр нобэ зыужьыныгъэфI зыгъуэта ди литературэм и тхыгъэ нэхъ купщIафIэхэм ящыщу.
Хэку зауэшхуэр щекIуэкIми, нэхъ иужьыIуэкIи дунейм къытохьэ Теунэ Хьэчим и «Аслъэн» повесть цIэрыIуэри и рассказхэр зэрыт «ЛъагъуэщIэ» (I949), «Дыщэплъ пщэдджыжь» (I950) тхылъхэри. Псом хуэмыдэу ди литературэм хэлъхьэныгъэфI хуэхъуащ «Псэм и IэфIыр къыуатмэ» (1965 гъ.), «Шэджэмокъуэ лъэпкъыр» (1967 гъ.) романхэр.
Ди лъэпкъ литературэхутэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ иIащ Теунэм тIэуней (1955, 1959 гъ.гъ.) къыдигъэкIа «Къэбэрдейм и литературэмрэ и тхакIуэхэмрэ» тхылъым ихуа очеркхэмрэ тхыгъэ купщIафIэхэмрэ.
Адыгэ прозэм псэщIэ къыхилъхьащ усакIуэ ЩоджэнцIыкIу Iэдэм и «Софят и гъатхэ» (1955 гъ.) повестым. Нэхъ иужькIэ тхакIуэм и Iэдакъэм къыщIэкIащ тхыгъэ хьэлэмэт зыбжанэ. Абыхэм ящыщщ, къапщтэмэ, «Уэлбанэ дыгъэ» (1966 гъ.), «Уи цIэр фIэсщынщ» (1970 гъ.), «Щхьэгъубжэ нэху» (1981 гъ.) повестхэр. Iэдэм романи итхын щIидзат, ауэ иухыну хунэсакъым.
Зызыужьу щIэзыдза адыгэ прозэ ныбжьыщIэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ яIащ Хэку зауэшхуэм иужькIэ Шортэн Аскэрбий итха рассказхэм, очеркхэм, фельетонхэм, ауанхэм, гушыIэхэм. Абыхэм ящыщт «Псэемыблэжхэм я нып», «Атакэ нэужьым», «Балъкъ и деж», «ЛIыгъэм и вагъуэ», «ГъатхитI», «Хэтхэ я унэ къанжэ тес», «Телефон псэлъэкIищ», «БлэкIар - фIыщ, къэкIуэнур - нэхъыфIыжщ» тхыгъэхэр.
Шортэным и «Бгырысхэм» и япэ тхылъыр 1954 гъэм дунейм къызэрытехьар ди адыгэ прозэм ича лъэбакъуэщIэу, абы и хэлъхьэныгъэщIэу зэрыщытыр хэт дежкIи гурыIуэгъуэщ. А романыр къэбэрдей прозэм и япэ художественнэ тхыгъэшхуэщ. ТхылъиплIу зэхэлъ романым, дызэрыщыгъуазэщи, тхылъеджэхэр гуапэу IущIауэ, литературэ критикэми хуэфащэу псалъэфI куэд хужиIауэ щытащ.
Шортэн Аскэрбий адыгэ литературэми, лъэпкъ щэнхабзэми, гъуазджэми я лэжьакIуэ нэхъ ин дыдэхэм ящыщ зыт, хэкулI ахъырзэман зыхужаIэхэм хуэдэт.
ЩIэджыкIакIуэхэри критикэри гуапэу IущIауэ щытащ ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр 1955 гъэм къыдигъэкIа «Фи пщэдджыжь фIыуэ» тхылъым. ЗанщIэу цIэрыIуэ хъуащ абы ихуа «Замир», «Фи пщэдджыжь фIыуэ», «Лъапэ махуэ», «Шумахуэ уэрэд жеIэ» рассказхэр. КъаIэт Iуэхугъуэ и лъэныкъуэкIи, къэIуэтэкIэ елъытакIи, я ухуэкIэкIи хьэлэмэтщ «НысащIэ» (1961 гъэ), «Гур зыщIэхъуэпсыр» (1965), «Гъуэгу» (1968), «Гъуэгухэр щIым телъщ» (1973), «Иужьрей удж» (1975), «АнитIым я къуэ» (1979) тхыгъэхэр. ХьэхъупащIэм и ехъулIэныгъэу убж хъунущ «ГущIэгъуншэ», «Гъуэгущхьиблыр щызэхэкIым» тхылъхэри.
