Махуэгъэпс

Абын – аращ зэреджэр 1835 гъэм быдапIэ папщIэу яухуауэ щыта Абинск къалэ цIыкIум пхрыж псым. Языныкъуэхэм къызэралъытэмкIэ, а цIэр «мэз» мыхьэнэ иIэу абхъазыбзэм хэт «абнэ» псалъэм къытепщIыкIащ. 

Ди республикэм щеджэн и мураду и хэку къэзыгъэзэжауэ щыта, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым инджылызыбзэмкIэ и факультетыр къэзыуха, ди республикэм Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым, Кавказ Ищхъэрэм ГъуазджэхэмкIэ и институтым щылэжьа, зи кандидат диссертацэр ди деж щыпхызыгъэкIа Чурей Дыжьын куэдым яцIыху и щIэныгъэкIэ, и лэжьыгъэкIэ, и цIыху хэтыкIэкIэ.

Сурэтым и дунейпсо махуэщ
Гуманитар дэIэпыкъуныгъэм и дунейпсо махуэщ
Афганистаным и щхьэхуитыныгъэм и махуэщ
США-м и авиацэм и махуэщ
ХыдзэлIхэм зэрахьэ джанэ кусэм и махуэщ. Урысей флотым къулыкъу щызыщIэхэм я фащэу I874 гъэм къащтащ кусэ щIыхухэр хужьым пхыкIыу щIа джанэхэр.
I839 гъэм Санкт-Петербург пэмыжыжьэу къызэIуахащ Пулковскэ обсерваториер. Иджыпсту ар Урысей Федерацэм и астрономие IуэхущIапIэ нэхъыщхьэщ.
I887 гъэм шар гъэпщам ису зиIэтри, Менделеев Дмитрий кIэлъыплъащ дыгъэр зэрыкъуилъафэм.

Нобэ

Урысейм щагъэлъапIэ Географым и махуэр. 1845 гъэм къызэрагъэпэщащ Урыс географие зэгухьэныгъэр.

Азербайджанымрэ Къэзахъстанымрэ я гъунапкъэхъумэ дзэхэм я махуэщ

Таджикистаным и медицинэ лэжьакIуэхэм я махуэщ

1682 гъэм Урысей пащтыхьыгъуэм и тет хъуащ Пётр Езанэр.

1782 гъэм Санкт-Петербург къыщызэIуахащ Пётр Езанэм и фэеплъыр (иужькIэ «Гъуаплъэм къыхэщIыкIа шууей» зыфIащар).

Нобэ

♦Латвием и къалащхьэ Ригэ и махуэщ

♦Индонезие Республикэм и щхьэхуитыныгъэм и махуэщ

♦1771 гъэм Екатеринэ ЕтIуанэм и указкIэ Къэбэрдей цIыхубэм Щытхъу тхылъ къаритащ.

♦1812 гъэм пащтыхь Александр Езанэм урысыдзэм и командующэ нэхъыщхьэу игъэуващ Кутузов Михаил.

Астронавтикэм и дунейпсо академиер къыщызэрагъэпэща махуэщ. Швецием и къалащхьэ Стокгольм I960 гъэм шыщхьэуIум и I6-м щызэхэтащ ХI дунейпсо Астронавтикэ конгресс. Абы унафэ къыщащтауэ щытащ а IуэхущIапIэр къызэгъэпэщыным теухуауэ.
Фошыгъу хэлъу гъэва мамкъутым и махуэщ
I896 гъэм Клондайк (Канадэ) щIыпIэм дыщэ куэду зэрыщIэлъыр къахутащ. Ар къыщIахыу къулей ирихъун мурадыр яIэу цIыху минищэ зэрехьэжьауэ щытауэ къыхощыж тхыдэм. А щIыпIэм нэсу дыщэ къэзыгъуэтар миниплI хуэдиз къудейщ. Адрейхэм къагъэзэжащ е гъуэгум щылIащ.

Урысейм и Археологым и махуэщ
УФ-м щагъэлъапIэ Кхъухьлъатэ зэпкърызылъхьэм и махуэр
Тыва Республикэм и махуэщ
Индием и щхьэхуитыныгъэм и махуэщ
1498 гъэм Италием щыщ хыдзэлI-къэхутакIуэ Колумб Христофор зекIуэ ежьауэ Гренадэ хытIыгур къигъуэтащ.
1723 гъэм урысей императорхэм гъэмахуэр щагъэкIуэну я унэ лъапсэр Петергоф къыщызэIуахащ.
1795 гъэм Франджым валютэщIэ – франкыр – щызекIуэу хуежьащ.

ШыщхьэуIум и 13, щэбэт

НОБЭ

ЩIалэгъуалэм я дунейпсо махуэщ

Каспий тенджызым и дунейпсо махуэщ

Урысейм и Дзэ-Хьэуа Къарухэм я махуэщ

1851 гъэм Америкэм щыщ дэрбзэр Зингер Исаак Iэрыгъадэ машинэщIэ къигупсысащ. Махуэ 11 къудейкIэщ ар зэрелIэлIар иужькIэ езыр дуней псом цIэрыIуэ щызыщIа, и цIэр зезыхьэ а Iэмэпсымэр зэпкърилъхьэным.

Тыркумэным и гъунапкъэхъумэм и махуэщ
Японием щагъэлъапIэ къуршхэм я махуэр
I845 гъэм Урысейм щыяпэу Петербург щащIащ бахъэкIэ лажьэ мафIэгур. Ар трагъэувауэ щытащ Петербургрэ Москварэ зэпызыщIэ гъущI гъуэгум.
I92I гъэм къыдэкIащ Совнаркомым и унафэр, экономикэ политикэщIэр цIыхубэ хозяйствэм хэпщэным теухуауэ щытар. 
I928 гъэм Москва къыщызэIуахащ Япэ союзпсо спартакиадэр.