Тхыдэ

Урыс-Кавказ зауэ (1763 - 1864 гъэхэм)

Пасэрей тхыдэжьым ипэжыпIэкIэ зэхэтхыкIарэ, лъэхъэнэжьым къыщекIуэкIа щIэныгъэхэм я щэху хъумапIэу библиотекэ телъыджэхэр зэрыщыIам щыхьэт техъуэ хъыбархэмрэ дэфтэрхэмрэ къэсыжащ нобэм. Александрие библиотекэм и закъуэкъым дуней псом щыцIэрыIуэу ди лъэхъэнэм ипэкIэ щыIар. Апхуэдэщ урыс пащтыхьышхуэ Иуан Ябгэр дунейм ехыжа нэужь уэхбзэх хъуа тхылъ телъыджэхэр. 

Щолэхъу пщы телъыджэу зэрыщытамрэ, пащтыхьым пэжу зэрыбгъэдэтамрэ теухуа тхыгъэ гъуэзэджэхэр щыIэщ. Абы и адэ Щэнджэлей 1624 гъэм дунейм ехыжати, илъэс нэхъ дэмыкIыу, пащтыхь Михаил Федорович и унафэкIэ, Тэрч къали абы и гъунэгъу слабодахэми щыпсэу лъэпкъхэм япщу игъэуващ, и адэм пщIэшхуэ хуащIу, къулыкъур фIыуэ зэрихьэу зэрыщытар къилъытэри. 
Щолэхъу пщы къулыкъур къэбэрдейхэми, шэшэнхэми, ингушхэми я деж щызэрихьэну, пащтыхьым и унафэр щигъэзэщIэну, зауэм ишэну, тэрч дзэзешэхэр зэригъэкIуэну и пщэ къыдэхуащ.

Мусалы теухуа хъыбархэм япэ дыдэ дыщрихьэлIэр 1630 гъэрщ - щIышылэм и 20-м ар Къамболэт Пщымахуэ лIыкIуэу Астрэхъан дзэпщым деж щигъэкIуарщ. Абы и пщэ иралъхьа Iуэхур зэфIэзыгъэкIын лIыкIуэу щытыфын хуэдэу хыхьэхэкI а зэманым иIауэ къыщIэкIынущ Мусалы. 
1630 гъэхэм Черкасскэхэ ящыщ Мусалы и къуэшхэми Астрэхъан щащэу щытащ Кавказ щIыбым къраша шылэ щэкI, нэгъуэщI хьэпшыпхэри. А хьэпшыпхэм я уасэр сом щищым нэблагъэмэ, пошлинэ ятырт. Тэрч къалэми хьэпшыпу сом щитI и уасэ щащэрт, пошлинэ щхьэщатыкIыурэ. Ари пащтыхь унафэт. 

Адыгэ лъэпкъым и цIыху щэджащэ Къэзанокъуэ Жэбагъы (1665 -1750) Кавказ псом щыцIэрыIуэщ. Абы и шыфэлIыфэр («Сказания о Жабаги Казаноко» лэжьыгъэм щыгъуазэ дыщохъу) лъэпкъ куэдым я IуэрыIуатэм хыхьащ, лIыхъужьыгъэм, захуагъэм я нэщэнэу.

Черкасскэ Щэнджэлей и къуэ еплIанэ Мусалы 1636-1661 гъэхэм пщыгъуэр иIыгъащ. Пащтыхь Михаил Федоровичрэ Алексей Михаиловичрэ я тетыгъуэм ирихьэлIэу Урысейм и ипщэ къэрал гъунапкъэхэм щекIуэкIа зауэхэм хэтащ къэбэрдеипщыр, кърымхэмрэ нэгъуейхэмрэ япэщIэту. КъищынэмыщIауэ, пащтыхьым и цIэкIэ бгырыс лъэпкъхэм дипломатическэ зэгурыIуэныгъэхэр ярищIылIэу, дзыхь къыхуащIу щытащ.

Илъэси 101-кIэ екIуэкIа Урыс-Кавказ зауэжьым и зы Iыхьэщ пащтыхь къэралыгъуэм адыгэ щIыналъэхэр зэкъуичын щыщIидза лъэхъэнэр. А Iуэхум щIэдзапIэ хуэхъуауэ тхыдэджхэм къалъытэр Урысеймрэ Тыркумрэ Кучук-Кайнаджир мамыр зэгурыIуэныгъэр щызэращIылIа 1774 гъэращ.
Абдежым къыщегъэжьауэ, Псыжь (Кубань) и ижьырабгъу лъэныкъуэр Урысейм, адрыщIымкIэ щыIэ щIы Iыхьэхэр (КIахэ Адыгэр, Абазэр, Убыхыр), хы ФIыцIэм нэсыху, Тыркум IэщIэлъу къызэдалъытэным хуэгъэза дэфтэрым къэралитIым я лIыкIуэхэм Iэ зэдыщIадзащ, абыкIэ езы адыгэхэм зэремыупщIыххауэ.

ЛIы чэф е тутын ефэ щIалэ слъагъуху къызогубзыгъыж, чыш сытесу къы­щызжыхь ныбжьым сыщитам нэхъыжьхэм жаIэу зэхэсхыгъар: «Уей, уи фIэщ хъумэ, мопхуэдэ лIыр чэфу слъэгъуамэ!» - зым жиIэмэ, адрейм «Iэу, ар дауэ, зиуна­гъуэрэ, емыкIукъэ?» - къыпи­дзыжу зэрыщытар.

ИлъэсипщI зыбжанэкIэ Урыс-Кавказ зауэм и пэжыпIэр зэрыщIауфэным хэтащ, пащтыхь генералхэм Шэрджэсым, Дагъыстэным, Шэшэным щызэрахьэ залымыгъэр ягъэзахуэу, мысэр хей ящIу буржуазнэ тхакIуэхэм Iуэхур зэрыщымыту ятхырт, Кавказ лъэпкъхэр лъыифхэу икIи гущIэгъуншэхэу жаIэу Iэджэ пцIы яIуатэрт, уеблэмэ бгырысхэм гущIэгъуншагъэр я хьэлу къыщIрагъэдзыну хэтт.