2024 гъэр къехъулIащ сурэтыщI ДыщэкI Мурат. Мифологиер лъабжьэ зыхуэхъуа, «Унагъуэм и нэху» зыфIища сурэт гъэлъэгъуэныгъэр дыгъэгъазэм и 12-м къызэIуахащ.
ДыщэкIым утыку кърихьа гупсысэмрэ теплъэгъуэхэмрэ яфIэщIэщыгъуэрэ къахуэмыIуэтэщIу цIыхушхуэ кърихьэлIат абы. ГъащIэр къыщыунэхуа лъэхъэнэжьым игъэзэжри, ЩIыр зэзыгъэпцIа тхьэхэм я «нэгум иплъащ» Мурат. Зэманым къыдэунэхуа тхьэ нэхъыщIэхэмрэ тхьэпэлъытэхэмрэ нарт IуэрыIуатэм къришэлIащ, хьэтхэм я лъэхъэнэми хэIэбащ. Дэнэ къриха а гупсысэхэр, щIэныгъэр? Хэт чэнджэщэгъу хуэхъуар? Хэт и IэщIагъэ-щIэныгъэр хуэзыгъэдахэр, и гукъыдэжыр щIэзыгъэхуабжьэр? ГъэщIэгъуэнкъэ?!
А упщIэхэмкIэ зыхуэдгъэзащ езы Мурат, ди щIэджыкIакIуэхэр къызэрыдгъэгугъауэ, гъэлъэгъуэныгъэр зэрызэфIэкIыу, дылъыгъуэзэжри.
- ДыщэкIхэ лъэпкъкIэ Нартан дыщыщми, си адэр Узбекистаным къыщалъхуат. ЗэрыжаIэмкIэ, си адэшхуэ-анэшхуэм политикэ IуэхукIэ лей къатехьэри, 1935 - 1937 гъэхэм хэкур зрагъэбгынахэм яхэту къыщыхутат абы. ИужькIэ, дауи, хэкум къагъэзэжащ псоми. IуэрыIуатэмрэ мифологиемрэ сыщызыгъэгъуэзар си анэшхуэ ХужьцIыкIущ. Ар Зеикъуэ дэс ГъукIэлIхэ япхъут, урысыбзи ищIэртэкъым, ауэ адыгэмрэ абы и пасэрей тхыдэмрэ теухуауэ щIэныгъэшхуэ бгъэдэлът. Сигъэгъуэлъыжырти, зы жэщ блимыгъэкIыу, IуэрыIуатэм и пшыналъэхэм щхьэхуэ-щхьэхуэу къысхутепсэлъыхьырт, псысэхэр къызжиIэжырт, дунейр къызэригъэщIам, цIыхур хьэдрыхэ ехыжа нэужь зыIущIэм теухуа хъыбарыжьхэм сащигъэгъуазэрт. СызыщIапIыкIар ахэращ.
- Мис иджы къызгурыIуащ а щIэныгъэр къыздикIар…
- Сабий садым срата нэужь урысыбзэ зэзгъэщIащ. Ди гъэсакIуэр кIэщI-кIэщIурэ лъэпкъ зэхуэмыдэхэм я псысэхэм къытхуеджэрти, алыдж мифологиер си гум нэхъ щIриубыдар сщIэркъым. Телевизорыр ди унагъуэм къыщихьар япэ классым сыщыкIуарт. Абы ипэIуэкIэ дунейр зэрызгъэунэхуар хъыбарыжьхэмрэ псысэхэмрэщ. Си натIэм ит хъунт IуэрыIуатэм телэжьэныр - художественнэ школым сыщIэтIысхьа нэужь псысэ зэхуэмыдэхэм, мифхэм, IуэрыIуатэм дагъэцIыхуж лIыхъужь-
хэмрэ ди нэгу къыщIагъэувэ Iуэхугъуэхэмрэ датетхыхьыну пщэрылъ тщищIырт сурэт щIынымкIэ ди егъэджакIуэ Ясковэ Верэ Витальевнэ. Ар илъэс 75-рэ мэхъу, Кингисепп къалэм щопсэу иджыпсту. Орджоникидзе и художественнэ училищэр къэзухщ, армэм къулыкъу щысщIэщ, 1991 гъэм сыкъекIуэлIэжри, Суриков В. И. и цIэр зэрихьэу Москва щыIэ Къэрал институтым графикэмрэ плакатымкIэ и къудамэм сыщIэтIысхьащ. IуэрыIуатэмкIэ си IэщIагъэм зезгъэужьыну зеспщытати, псори сызэригугъам хуэдэу, тынштэкъым. Сэ нарт лIыхъужьхэм ящыщу псом нэхърэ нэхъ сфIэфIыр Сосрыкъуэти, абы и сурэт сщIыну къысхуадэртэкъым, уеблэмэ ди егъэджакIуэр къысщIэнакIэрт, си гукъыдэжыр зэрысIэщIиудыным хэтт, урыс псысэ гуэрхэм сытетхыхьыну си пщэ къыдилъхьэрт. Ауэ щыхъум, «уи дерсхэм сыкъэмыкIуэххэмэ нэхъ къэсщтэнущ», - жысIэри, зизгъэнащ. ИужькIэ, къыскIэлъыплъыжри, игу ирихьыжащ стхыхэр, «оценкэ» тэмэмхэри схуигъэув хъуащ. АдэкIэ къытпэщылъ лэжьыгъэхэм ящыщт дамыгъэ къэгупсысыныр. Лъэпкъ дамыгъэ щыдиIэкIэ, щхьэ сыгупсысэн хуей жысIэри, ДыщэкIхэ ди лъэпкъ дамыгъэр сщIащ. АбыкIэ дезыгъаджэм хуабжьу игу ирихьати, къыщIэупщIащ. Сэ абы гурызгъэIуащ адыгэхэм лъэпкъ къэс и дамыгъэ зэриIэжыр. Си лъэпкъ дамыгъэр апхуэдизкIэ игу ирихьат ди егъэджакIуэми, гъэлъэгъуэныгъэм иригъэхьауэ щытащ, пщIэшхуэ къысхуищIын щIидзащ. Сэ библиотекэхэм сыкIуэурэ, апхуэдизу сыдэзыхьэх тхыдэжьым щыгъуазэ зыщысщIырт, инджылызыбзэр сэр-сэру зэзгъащIэрт. Псалъэм папщIэ, хьэтхэм я тхыдэмкIэ щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъа Ардзинбэ Владислав и тхылъхэр щIэзджыкIыху, адыгэ-абхъаз лъэпкъхэм ди блэкIа жыжьэр си нэгу къыщIэуващ, хуэм-хуэмурэ зыщызгъэгъуэзащ хьэтхэм я хабзэхэм, фIэщхъуныгъэм. А псоми къищынэмыщIауэ, фIэщхъуныгъэми, философиеми, мифологиеми, археологие фэеплъхэми сыдахьэхырти, ахэри щIэзджыкIырт. А лъэхъэнэрщ Кобань, Мейкъуапэ щэнхабзэхэр, скифхэр, щынхэр, мэуэтхэр къыщысцIыхуар, ахэр зэрызэпыщIамрэ зищIысхэмрэ къыщызгурыIуар. 1991 гъэм къыщыщIэдзауэ, нобэр къыздэсым содж а псори.
- Тхыдэм и къежьапIэм цIыхухэр зы бзэкIэ псалъэу, зы щIыпIэ щыпсэууэ щытауэ жеIэ мифологием. Абы утетмэ, цIыхухэр дунейм текъухьа щыхъуа лъэхъэнэр, щIэхъуа щхьэусыгъуэр, ахэр хамэ щIызэхуэхъужарщ къэплъыхъуэр. Зыгуэр умылъыхъуэу щытамэ, илъэс 33-кIэ бджынтэкъым а псори…
- Узахуэщ. СызылъэIэса гупсысэхэмрэ къэзгъуэта жэуапхэмрэ къэзгъэлъэгъуащ иджыблагъэ утыку къисхьа си лэжьыгъэхэмкIэ. Ар нахуапIэ хъунымкIэ куэду сэбэп къысхуэхъуащ интернетыр. Япэм хуэдэу библиотекэхэм сыщIэсыжыфыртэкъым, си зэманыр зэпэшэчати, дунейпсо бэджыхъым фIы гуэр пылъыххэмэ, абы ифI къызэкIащ си Iуэхур кIуэтэнымкIэ. Хъыбар къысIэрыхьэхэр зэрытIэпIыкIырт, зэрылъэлъырт, бзэрабзэрт, умыджыным гуэныхь пылъым хуэдэу. Хамэ къэрал щIэныгъэлIхэм я IэдакъэщIэкIхэм зыщыбгъэгъуэзэну, абыхэм къатIэщIахэр зэбгъэпщэну куэдкIэ нэхъ тынщ икIи нэхъ псынщIэ хъуащ.
- Апхуэдэхэм деж уи акъылэгъу урихьэлIэмэ, псы Iуфэм тена бдзэжьейр псым хадзэжам хуэдэу, уи псэр дозагъэ, пэжкъэ, Мурат?!
- ПсалъэкIэ къыпхуэIуэтэнукъым ар! Гъэлъэгъуэныгъэхэм цIыху зэхуэмыдэ куэд къокIуалIэ. Яхэтщ абыхэм уи IэдакъэщIэкIхэр къызыгурымыIуэ. «Мы сурэтымкIэ жыпIэну узыхуеяр сыт, адыгэ хъужыр сыт хуэдэ лъэпкъ, мы дамыгъэм сыт къикIыр?», - жаIэу, узыхамыщIыкIыу. Абыхэм жэуап пэж ептын, уи щэнхабзэм щыбгъэгъуэзэн папщIэ, уэри щIэныгъэшхуэ убгъэдэлъын хуейщ. Мис апхуэдэхэм деж къысхуосэбэпыж си щIалэгъуэм си зэманыр зытезгъэкIуэда щIэныгъэр. Ауэ къокIуалIэ цIыху зэчиифIэхэр: е езыхэр сурэтыщIу, е щIэныгъэшхуэ ябгъэдэлъу, е езыри уэ удэзыхьэхым дихьэхыу. Апхуэдэхэм уащыдэуэршэркIэ, уакъыщыгурыIуэкIэ, уи гупсысэр къыщыбдаIыгъым деж зыкIэ гугъэзагъэщи!
- Мурат, уэ илъэс зыбжанэкIэ Италием ущыпсэуащ, ущылэжьащ. Уи щIэныгъэр Европэм щрибгъэкъужауэ къэплъытэрэ?
- Италием сыщыщыпсэуам Чили щыщ Топиа Марио жыхуаIэ сурэтыщIыр нэIуасэ къысхуэхъуат…. Ар пасэрей лъэпкъыжьхэу майе, ацтекхэм тетхыхьырт, профессорт, Миланым и арт-академиехэм ящыщ зым щылажьэрт. Езыр мексикэ археологием, щэнхабзэм, цIыхухэм къысхутепсэлъыхьырт, сэ нарт IуэрыIуатэм щызгъэгъуазэрт. Абы щыгъуэ къызгурыIуащ Латин Америкэми, Перуми, Чилими, Кавказми щыпсэухэр дызэрызэщхьыр. Абыхэми яхэтт бгырысхэр, лъы къабзэу зыкъэзылъытэжхэр, уэркъыгъэ зыхэлъхэр. Ауэ щыхъум сегупсысащ: пэж дыдэу къыщIэкIынщ мифологием къиIуэтэжыр, псоми зы къежьапIэ дызэриIар. Къыхэгъэщыпхъэщ Латин Америкэм и щIыдэлъху лъэпкъхэм щэнхабзэ къулейрэ зыми емыщхь мифологиерэ зэраIэр, абы губзыгъагъэрэ щIэныгъэшхуэрэ къызэрыхэпхыфынур.
- Сыщыгъуазэщ Италием лэжьыгъэшхуэ зэрыщебгъэкIуэкIам, уеблэмэ Милан къалэм щыIэ «НэхукIурий» зэгухьэныгъэр къызэзыгъэпэщахэм уазэрыхэтар. Ауэ, бланэ щалъху мэкIуэж, жи. Уэри укъекIуэлIэжащ.
- 2010 гъэм Хэкум къыщызгъэзэжам щыгъуэ ДыщэкIхэ я лъэпкъ зэхуэсышхуэм сыкърихьэлIэжати, абы срагъэблэгъащ, пщIэ къысхуащIащ, дахэ къызжаIащ. Абы кърихьэлIат цIыху 1200-рэ! Гуапэу дыуэршэру, дыкъафэу, дыджэгуу, дыхъуахъуэу, гу зыщыдмыхуэжу дызэхэсат. А махуэр IэфIу ягу къагъэкIыжу, нобэр къыздэсым топсэлъыхь си унэкъуэщхэр. Зи гугъу сщIы лъэпкъ зэхуэсым нэхъыжьхэм щIэблэм хъуэхъукIэ зыщыхуагъазэрт. А хъуэхъухэм ящыщ зыуэ Iуауэ щытащ ДыщэкIхэ я Iуэху дэгъэкIынымкIэ Лъэпкъ Совет къызэгъэпэщыныр. Иужьым сагъэтIысри, си IэщIагъэм теухуауэ сэбэп сызэрыхъуфынур къызжаIащ. ДыщэкIхэ дамыгъэ куэд яIэти, псори дызригъэуIужу, зыкъритцIыхужыну зы дамыгъэ нэхъыщхьэрэ чэтэнрэ яхуэщIын хуейт. Си гуапэ хъуащ, пцIыр сыткIэ щхьэпэ, икIи зэпеуэ къызэзгъэпэщри, щхьэж и гупсысэр утыку кърихьащ, а псоми дахэплъэщ, дызэчэнджэщри, зы дамыгъэ нэхъыщхьэ дгъэбелджылащ. Дыщэм ирилажьэм и плъыфэу дамыгъэ екIу хуэзгъэпсащ сыкъызыхэкIа лъэпкъым. Дэфтэрхэмрэ хьэпшыпхэмрэ я закъуэ мыхъуу, ди япэ итахэм я хьэл-щэныр, щыпсэуа щIыпIэр, зэрахьа щэнхабзэр си нэгу къыщIэувэрт а дамыгъэм сыщегупсысым. Си дунейм зыкъыдигъэзащ а дауэдапщэм. Зи гугъу сщIа Лъэпкъ советыр къызэдгъэпэщащ икIи абы и Тхьэмадэу сыхахащ…
- Жылэ Илонэ утыку кърихьа джанэхэм тет нарт лIыхъужь сурэтхэр зи IэдакъэщIэкIыр уэращ. Мифологиеми ухэIэбащ. Тхьэмадэнри бгъэунэхуащ. АдэкIэ сытхэр уи мурад?
- ДизайнымкIэ КъБКъУ-м и колледжым щезгъэджэну зэгурыIуэныгъэ зэтщIылIащ. Унэ кIуэцIхэр адыгэ щIыкIэу зэрызэрахьэм зезгъэужьынущ, къищынэмыщIауэ, лъэпкъ дамыгъэхэр, тхыпхъэхэр тедзауэ шэнт сигъэщIыну IуэхущIапIэ гуэр къызэлъэIуащ. Къэбэрдей уэрамым и теплъэм сыдихьэхри, мы гъэмахуэмрэ бжьыхьэмрэ сурэт зыбжанэ тесщIыкIати, сигу ирихьащ, пысщэнуи къыщIэкIынщ. Гъатхэпэм Владикавказ, шыщхьэуIум Лъахэхутэ музейм гъэлъэгъуэныгъэхэр къыщызэIусхынущ. Тхьэмадэнми куэд пылъщ, къызэрыщIэкIымкIэ, ауэ а къулыкъури си пщэм дэсхыжыркъым. Сигу илъщ иджыри IуэрыIуатэм селэжьыну, хуэмурэ хьэт тхыдэм сыбгъэдыхьэну, Анадолэ, Мейкъуапэ щэнхабзэхэр зэзгъэпщэну, дамыгъэхэм зезгъэужьыну. КIэщIу жыпIэмэ, адыгэм и тхыдэ жыжьэм щIэхфэх сиутIыпщыну къыщIэкIынукъым, ауэ ар си жагъуэу щытамэ сыхыхьэнутэкъым…
Тхьэмадэ псалъэм щIыхьу пылъыр къигъэпэжу Мурат и къалэнхэр зэригъэзащIэм и хъыбарыфI къоIу. Езым нэхърэ куэдкIэ нэхъыжь ДыщэкI лъэпкъым хэтми, акъылрэ зэфIэкIкIэ къилэжьащ абы къыхуагъэфэща къулыкъур. И сурэт телъыджэхэм къыхохъуэ, унагъуэщ, бынитI иIэщ.
«СурэтыщI Iэзэщ ДыщэкI Мурат. ЕгъэджакIуэ лъэщщ. Сурэтым щэхуу иIэр къитIэщIарэ, игъэунэхуауэ апхуэдэщ ар. ЩIэщыгъуэ куэд къэзыгъэщI, акъыл жан зиIэ, гуащIэшхуэ зыхэлъ цIыхущ. Утепсэлъыхь пэтми, утемызашэу зэчиифIэщ. Мурат ищIауэ сурэт зыбжанэ сиIэщ. ИкIи согугъэ абыхэм я бжыгъэм нэхъри къыхэхъуэ зэпыту екIуэкIыну», - жеIэ мифологием фIыуэ щыгъуазэ, Мурат и сурэтхэр зыми хуэмыдэжу зыхэзыщIэ, сурэтзэхуэхьэсакIуэ, «Реалии и каноны» тхылъыр зи Iэдакъэ къыщIэкIа Пщынокъуэ Артур.
Щытхъу нэхърэ тхъэгъуэ, жиIащ пасэрейм. Щытхъури мыужьыхыу, и тхъэгъуэри мыкIуэщIу, гукъыдэж къезыт фIыгъуэри щIэншэу адэкIи лъэпкъым хуэлэжьэну ди гуапэщ дыщэкIхэм къахэкIа сурэтыщIыр!
