Илъэс 85-рэ ирикъуащ «Кабардинка» къэрал къэфакIуэ академическэ ансамблыр. А зэманым къриубыдэу ехъулIэныгъэшхуэхэр зыIэрагъэхьащ цIэрыIуэ хъуа гуп зэкъуэтым хэтхэм. Ансамблым къикIуа гъуэгуанэм топсэлъыхь лъэпкъ гъуазджэм зегъэужьыным зи гуащIэ хэзылъхьа, ноби а Iуэхум къарууэ яIэр езыхьэлIэ цIыху зыбжанэ.
ЯПЭ ЛЪЭБАКЪУЭХЭР
ЕФЭНДЫ Джылахъстэн, КъБАССР-м щэнхабзэмкIэ и министру лэжьа:
- Зэманыр псынщIэу макIуэ. Нобэ хуэдэщ «Кабардинка» ансамблыр къыщызэрагъэпэщар. 1934 гъэм, адыгэхэм зэи димыIауэ, ди лъахэм зэхъуэкIыныгъэфIхэр къызэрыщыхъум и фIыгъэкIэ, Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум «Уэрэдымрэ къафэмкIэ» гуп къыщыунэхуащ. Дэ тхуэдэ лъэпкъ цIыкIухэм Iэмал ягъуэту хуежьат я уэрэдыжьхэмрэ къафэхэмрэ утыку ирахьэу ахэр нэгъуэщIхэм кърагъэцIыхуну. Ансамблыр къыщызэрагъэпэща гъэ дыдэм Украинэм и ЦК-м и япэ секретарь Постышевым и лъэIукIэ ди артистхэм Киев зыкъыщагъэлъэгъуауэ щытащ.
Ар ансамблым и япэ лъэбакъуэт. Абы къыкIэлъыкIуащ етIуанэри. 1939 гъэм ВКП(б)-м и XVII съездым и лIыкIуэхэм я пащхьэм зыкъыщагъэлъэгъуэну Москва ирагъэблэгъащ. Абы и Уардэунэм щIэсхэм яхэтт ди къэралышхуэу щытам и цIыху цIэрыIуэхэм ящыщу Ворошиловымрэ Буденнэмрэ. Псоми ягу ирихьащ ди артистхэм ягъэзэщIа къафэхэр икIи Iэгуауэшхуэ хуаIэтащ.
Сэ сыгуфIэрт, сыгушхуэрт ди къэфакIуэхэм зыIэрагъэхьэ дэтхэнэ ехъулIэныгъэми папщIэ. Ди республикэм щэнхабзэмкIэ и министру сагъэува нэужь, мурад сщIащ ди ансамблыр дунейпсо утыку исшэну. Ар, пэжыр жысIэнщи, си дежкIэ тынш хъунутэкъым. ХъуэпсапIэ къудейуэ къэнэжынкIэ сышынэу шэч къыщытесхьэжи щыIэт. Ауэ къэфакIуэхэр сценэм зэритыр, цIыхухэр абыхэм къазэрыIущIэр щыслъагъукIэ, гушхуэныгъэ къысхалъхьэрти, а си хъуэпсапIэр къызэхъулIэным теухуауэ сщIа шэчыр бзэхыжырт. Ансамблымрэ ЩэнхабзэмкIэ министерствэмрэ дызэкъуэуващ. Щхьэж и еплъыкIэр утыку къитлъхьэри, накIэнащхьагъэ, къехьэкI-нехьэкI хэмылъу дытепсэлъыхьащ. Псори дызэгурыIуэри, дызэхуэарэзыуэ унафэ къэтщтащ уэрэд жызыIэхэмрэ къэфакIуэхэмрэ зэхэдгъэкIыну, дэтхэнэми Iуэхум фIыуэ хэзыщIыкI IэщIагъэлI Iэзэхэр едгъэбыдылIэну. Ауэ ахэр зэхэбгъэкIыу гупхэр щIэрыщIэу къызэбгъэпэщыжкIи Iуэхур зэфIэкIынутэкъым. ЩIэ, щIэщыгъуэ гуэрхэр хэлъхьэн хуейт. КъэфакIуэ ансамблыщIэм фIэтщынум теухуауи дызэчэнджэщащ. ЦIыхухэм я еплъыкIэри къыджаIащ. Сэ «Кабардинка»-р нэхъыфIу къэслъытэри, къыхэслъхьащ. Ар псоми къыздаIыгъащ. Партым и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым и япэ секретарь Мэлбахъуэ Тимборэ, дыкъызытеувыIар щыжетIэм, акъылэгъу къыддэхъуащ. Апхуэдэ Iуэху бгъэдыхьэкIэр зыфIэмытэмэмхэри щыIащ. Япэрей гупыр дгъэлъэлъэжын хуэмеяуэ, щIэуэ къызэдгъэпэщам къэкIуэну лъэпкъ имыIэу къэзылъытахэри мащIэтэкъым. Апхуэдэ щытыкIэм уиту улэжьэну гугъут. Ауэ ди Iуэху еплъыкIэмрэ бгъэдыхьэкIэмрэ зэрыпэжым дэ къару къытхилъхьэрт, ар я фIэщ зэрытщIыным дыхущIэкъуу махуэ, жэщ жыдмыIэу ди къару демыблэжу дылажьэрт: къафэр фIыуэ зылъагъухэр, ар гурэ псэкIэ IэщIагъэ зыщIыну хьэзырхэр, бгъасэмэ, къэфакIуэ гъуэзэджэ къызыхэкIынухэр, къуажэ-къуажэкIэрэ къэткIухьурэ къыхэтшырт. Къафэ лIэужьыгъуэу щыIэхэр зыщIэ, ахэр фIыуэ зыгъэзащIэ нэхъыжьхэм я чэнджэщымрэ Iэзагъымрэ хуабжьу сэбэп къытхуэхъуащ, Москваи нэгъуэщI щIыпIэхэми дгъакIуэурэ хореографием щыхуедгъэджащ. Iэзагъэр хъарзынэщ, ауэ абы щIэныгъэр лъабжьэ хуэщIын хуейтэкъэ? Къафэхэр я жыпхъэхэм игъэтIысхьэпхъэтэкъэ? Ауэ сытми хуейуэ къэнэжыртэкъым. Псори деджэрт - сэ министрри сахэтыжу. Артистхэм загъасэрт. Къафэр ягъэзэщIа нэужь, къыдбгъэдэлъадэурэ, къыдэупщIырт: «Хъуа!», «Дэнэ деж дыщыщыуар?», «Дапхуэдэу зэрытщIын хуеяр?». Дэ яжетIэрт техникэ и лъэныкъуэкIэ зэращIын хуейр. Сценэм дыкъихьэу щедгъэлъагъуи щыIэт. Къафэм мыр артистщ е мыр министрщ жиIэу зэхидзыркъым. Ар дахэу, гум дыхьэу, псэр къызэщIиIэтэрэ уи лъэр, плъэмыкIыу, ирихужьэу щытын хуейщ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым зиужьырт, зиIэтырт. Щэнхабзэми зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыщыхъурт. «Кабардинка» ансамблыр къэфакIуэкIи, гъэсакIуэкIи, фащэкIи къызыхуэтыншэу къызэгъэпэща хъуат. Псори пэплъэрт сценэм къихьэу я зэфIэкIыр щагъэлъэгъуэнум. А зэманри къос. ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей театрым я япэ концертыр щатыну ирагъэблагъэ. ЦIыхухэр, лъэувыпIэ умыгъуэту, къызэхуэсат. Абыхэм яхэтт хамэ къэралхэм, ди къэралым и щIыпIэ куэдым къикIауэ ди деж зыгъэпсэхуакIуэ щыIэхэр. Концертым щIедзэ. ЦIыхухэр дихьэхауэ йоплъ. Къафэ къэс Iэгуауэшхуэ хуаIэт. Артистхэр, хухаха зэманым и лейуэ, сценэм ирамыгъэкIыжу сыхьэтрэ ныкъуэкIэ яIыгъащ. Псори арэзыт, псоми я нэгум гуфIэгъуэ кърихырт.
ЦIыхухэр зэбгрыкIыжыртэкъым. ЗэхуэгуфIэу зэдэуэршэрырт. Концертым ахэр апхуэдизкIэ гъунэгъу зэхуищIати, зы анэм къилъхуауэ куэд щIауэ зэрымылъэгъуауэ зэIущIэжахэм ещхьт. Артистхэри Iупхъуэм гуфIэжу къыкъуэплъырт. Абдежращ къыздикIари къыздихуари сымыщIэу, си щхьэм мы гупсысэр къыщикIэрэхъуар: «Алыхьым жиIэмэ, «Кабардинка»-р дунейпсо утыкум исшэнщ! Ар абы къыхуигъэщIащ».
Гум къинэжа япэ концертым и ужькIэ, «Кабардинка» къэфакIуэ ансамблыр щыIащ Украинэм, Уралым, Москва, Сочэ, нэгъуэщI щIыпIэхэми. Зэманыр кIуэрт. «Кабардинка» ансамблым и зэфIэкIым хэхъуэрт. Ар Москва гуфIэгъуэшхуэ-зэхыхьэшхуэхэр щрагъэкIуэкIкIэ ирагъэблагъэрт. Апхуэдэу къалащхьэм и адрей концерт гъэлъэгъуапIэ, театр цIэрыIуэхэм я утыкушхуэхэми щIэх-щIэхыурэ концерт щитырт. Псом хуэмыдэу фIыкIэ и цIэ къисIуэну сыхуейт а зэманым ди къэралышхуэм щэнхабзэмкIэ и министру щыта Фурцевэ Екатеринэ. Ар сытым дежи сэбэп къытхуэхъурт. Абы и фIыгъэщ ди къэфакIуэхэр Совет Союз иным и щIыпIэ куэдым, 1968 гъэм хамэ къэралхэу Мароккэм, Америкэм и Штат Зэгуэтхэм, Тунисым, Ливием зэрыщыIар. Къалэ 29-м концерт 52-рэ щатат. Хамэ къэрал газетхэм щытхъу тхыгъэ куэд къытрадзэрт ди ансамблым теухуауэ. Мароккэм къыщыдэкI «Вижи мороккен» газетым итхыгъащ: «Кабардинка» къэфакIуэ гупым хэтхэм талантышхуэ яIэщ, абыхэм уи гущIэр къызэщIаIэтэ, псэщIэ къыпхалъхьэ, гугъэ IэфIымрэ нэхугъэ дахэмрэ ухуагъэуш. Уолъагъу ахэр лъэпкъ уардэм, дахэм къазэрыхэкIар». Колумбием къыщыдэкI «Эль тельмено» газетми щытхъу псалъэ гуапэхэр яхужиIащ ди къэфакIуэхэм: «Ди критикхэм, хореографхэм, искусствоведхэм къалъытэ «Кабардинка»-р Моисеевым и «Березка», украин, грузин къэфакIуэ гупхэм куэдкIэ ефIэкIыу. «Кабардинка»-м иIэщ зыми емыщхь езым и лъэпкъ гурыщIэ къэIуэтэкIэрэ и утыку ихьэкIэрэ».
«Кабардинка» къэрал академическэ къэфакIуэ ансамблым гъуэгуанэшхуэ къызэпичащ. Нэхъыбэжи къыпоплъэ. Гъуэгу техьэ тенэркъым. Си фIэщ мэхъу «Кабардинка»-р а гъуэгуанэм зэрытемызэшэнур, зыхущIэкъухэмрэ и мурад дахэхэмрэ дяпэкIи къазэрехъулIэнур.
ФIЫЩIЭ МЫУХЫЖ
АТЭБИЙ Игорь, «Кабардинка» къэрал къэфакIуэ академическэ ансамблым и унафэщI, Къэбэрдей-Балъкъэрым щIыхь зиIэ и артист:
- Сызэрысабий лъандэрэ къэфэным сыдихьэхырт. Пшынэ макъ зэрызэхэсхыу, дэнэ сыщыIэми, сызэщIиубыдэрти, ар иухыху си гур къилъэту седаIуэрт. ЦIыху щымытмэ, сыкъытелъадэрти, «цыгу», «цыгу» жысIэу сыхэуэу, сыхэпкIэу сыкъафэрт. «Кабардинка» ансамблыр къафэу япэ дыдэу щыслъэгъуам, апхуэдизу хьэщыкъ сищIати, абы фIэкIа Iуэху симыIэжу сыкъэнат. КъэфакIуэхэм сехъуапсэрт. Балигъ сыхъуу абыхэм сащыхыхьэнур къысхуэгъэсыртэкъым. АтIэ, арати, зэманри екIуэкIащ, си хъуэпсапIэр мыужьыхыжу, нэхъри зэщIэплъэ, сызыIэпишэ зэпыту. Сабиигъуэм и хъуэпсапIэм уэрэд жыIэнымрэ къафэмрэ щыхуеджэ училищэм и бжэIупэм «сыIуишащ». Ар 1980 гъэм къэзухри си нэ къызыхуикI къэфакIуэхэм я лэжьапIэм сыкIуащ. Ахэр дахэу къызэрыфэм хуэдэу, цIыхуфIхэу къыщIэкIащ. Ноби си гум IэфIу къинэжауэ фIыщIэ мыухыж яхузощI абы щыгъуэ гуапэу къысIущIа Алэкъей Мухьэмэд, ДзыхьмыщI Къэралбий, Щомахуэ Хьэсэнбий, Мысачэ Алихъан сымэ, адрей псоми. КъыздэIэпыкъуащ, сагъэгушхуащ, ящIэ псори, лъэныкъуэкIэ ирамыхьэкIыу, къызжаIащ, сагъэлъэгъуащ, ахэр зэрызыхэслъхьэнми емызэшхэу хущIэкъуащ. Илъэс ныкъуэ фIэкIа сахэмытауэ. Ростов сыкIуэри Кавказ Ищхъэрэм щыIэ зауэхуэIухуэщIэ округым уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблым сыхыхьащ. ИлъэситIкIэ абы сыщыIащ. ФIыуэ слъагъу ансамблым 1983 гъэм къэзгъэзэжащ.
1985 гъэм япэ дыдэу Иорданием сыкIуащ, Ефэнды Джылахъстэн ди пашэу. Абы дыкъикIыжа нэужь, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и ЩIыхь тхылъыр къызатауэ щытащ. 1987 гъэм «Къэбэрдей-Балъкъэрым гъуазджэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр къысфIащащ. 1988 гъэм ГИТИС-м сыщIэтIысхьащ. Ар къэзуха нэужь, балетмейстер нэхъыщхьэу тIэкIурэ солажьэри, Москонцертым сокIуэ. Абы сыхэту, 1994 гъэм «Кавказ» ансамблыр къызыдогъэпэщ, иужькIэ «Кабардинка»-мрэ «Кавказ»-мрэ зэхагъэхьэжри, художественнэ унафэщIу сагъэув. Нэхъапэхэм къэфакIуэ гупым нэхъ зэфIэкIи иIэу, хамэ щIыпIэхэми кIуэфу щытащ. Иджыпсту мылъкукIэ дыхуэмыщIауэ зэрыщытым ди Iуэхур къелъахъэ. Ауэ, япэхэм хуэдэ дыдэу тхузэфIэмыкIыжми, иджыри дунейпсо утыкухэм дызэрихьэным яужь дитщ. Лондон, Сочэ щекIуэкIа Олимп джэгухэм дыщыIащ.
«Кабардинка»-м и лэжьакIуэхэм ящыщу я цIэ фIыкIэ къисIуэну сыхуейт балетмейстер нэхъыщхьэ, КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Битокъу Аслъэнбэч, къэфакIуэхэу Бер Мухьэмэд, Къудей Темболэт, Мэшыкъуэ Руслан, Алэкъей Аскэр, Битокъу Науркъан, Бейтыгъуэн Аслъэнбэч сымэ, нэгъуэщIхэми.
Гупыр зы унагъуэм хуэдэу дызэкъуэту дызэдолажьэ. ТхузэфIэкIри мащIэкъым. КъафэщIэхэр догъэув, фащэщIэхэри идогъэд. Программэр щIэщыгъуэ зэрытщIыным дыхущIокъу.
УЛАНОВЭМ МОНГОЛ КЪАФЭ СЫКЪЫЗЭРЫДЭФАР
АЛЭКЪЕЙ Мухьэмэд, Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и артист, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ артист:
- 1952 гъэм «Уэрэдымрэ къафэмкIэ» ансамблым сыхыхьауэ щытащ. Абы щыгъуэ илъэс 13 фIэкIа сыхъуртэкъым. МазитI фIэкIа сыхэмытауэ, унафэщIхэр, къэфакIуэхэр зэчэнджэщат «дунейм сыт мыбы къыхуэдгупсысынур, ди гъусэу дауэ дгъэлэжьа хъуну» жаIэри. Гупым нэхъыщIэ дыдэу яхэтыр илъэс 24-рэ хъурт, сэ абы елъытауэ сыщIалэжь цIыкIут.
«Мы щIалэ цIыкIур къыщыкIуакIэ къэдвгъэгъанэ, абы артист бэлыхь къыхэкIынущ», - жаIэри директорым елъэIуахэщ. «Апхуэдэу щыщыткIэ, иджыри зы щIалэ цIыкIу къэдвгъащтэ», - жиIащ абы. Сытми, гъусэ къысхуагъуэтри, къафэхэм икухэм дыхагъэувэу, щIопщ, къамэ тIыгъыу дыкъилъадэурэ къалэн пыухыкIа гуэрхэр дгъэзащIэу хуежьащ. Апхуэдэурэ дыкъыдэкIуэтеящ. Партым и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым унафэ къищтащ Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъур ину ягъэлъэпIэну. Абы илъэскIэ зыхуэдгъэхьэзыращ. Гальпериным, Ташум нартхэм я къафэ зыбжанэ ягъэуващ. Абыхэми дыхэтащ.
Зэгуэрым концерт ттыри дызэбгрыкIыжыну зыдгъэхьэзырауэ, Москва дыкIуэн хуейуэ къыджаIэ. Дызыхуеину хьэпшыпхэр къатщтэри, занщIэу вокзалым дынэсащ. Жэщыр сыхьэт 12-м мафIэгум дитIысхьэри, Москва дыкIуэну дежьащ. Осетин къэфакIуэхэри къыдихьэлIауэ ди гъусэу нокIуэ. Абыхэм вагон щхьэхуэхэр яIэт, дэ къытпэщIэхуэм зидгъэзэгъауэ арат. Дыносри, осетинхэр хэхауэ ирагъэблагъэ. Дэ ди гугъу къащIыркъым. Осетинхэр хьэщIэщым щIагъэтIысхьэ, дэри, дамыгъэгъэзэжын щхьэкIэ, общежит гуэрым егъэзыпIэ къыщытхуагъуэт. ЯпэщIыкIэ екIуэкIащ союзпсо фестиваль. Кавказ Ищхъэрэм щыщу осетинхэмрэ дэрэт хэтыр. Абы дыжьын медаль фIэкIа къыщытхуэхьакъым. Пэжыр жысIэнщи, ди къэфэкIари дигу ирихьыжыртэкъым. Иджы дунейпсо фестивалыр екIуэкIынут. Ауэ а союзпсо зэпеуэм дыжьын къыщызыхьар абы хагъэхьэнутэкъым. Корнев и унэцIэу Театр Иным иIэт солист гъуэзэджэ. Ар зэфIэкI зыбгъэдэлъ, хыхьэхэкIи зиIэ цIыхут. Абы и деж дыкIуэри делъэIуащ фестивалым, Iэмал иIэххэмэ, дыхагъэхьэну къыддэIэпыкъуну. Ди программэм щыгъуазэ хуэтщIащ: къафэ, удж хэш, нэгъуэщI гуэрхэри едгъэлъэгъуащ. ЛIы губзыгъэм хузэфIэкIащ, сыт хуэдиз гугъуехь пылъами, ди лъэIур игъэзэщIэн.
Ди утыку къихьэгъуэр къэсри, къафэ хуэмыр дгъэзащIэурэ дыкъыдэкIащ. Абы щIэст хамэ къэралхэм къикIа куэд. Сыт хуэдэу дыкъэфами, дапхуэдэу утыкум дыкъикIыжами тщIэжыркъым, апхуэдизу дыгузэвати. Концертыр духри, автобусым дыкъитIысхьэжауэ дыкъэкIуэжырт. Зы цIыхум зы псалъэ жиIэртэкъым. Псори дызыIыгъыр зы гупсысэт.
Къашыргъэ Билалрэ сэрэ дызыщIэлъ пэшым и бжэм зыгуэр къытоуIуэ етIуанэ махуэм и пщэдджыжьым. КъыIусхмэ - Корневыр щытт. IэплIэ къысхуэфщI, жи. И щхьэусыгъуэм дыщыщIэупщIэм, дыщэ медалыр къызэрытхьар къыджеIэ. Коллектив 70 зыхэта дунейпсо фестивалым дыщэ медаль къыщыпхьыну - абы Мексикэм, США-м, Германием, Канадэм, Франджым, нэгъуэщI щIыпIэ куэдым къикIахэр хэтт - Iуэху джэгутэкъым. Ар гуфIэгъуэшхуэт ди дежкIэ. Фестивалым дыкъыщикIыжам ди республикэм ис псори къытпежьауэ къытпэплъэу вокзалым тет фIэкIа пщIэнтэкъым, апхуэдизкIэ цIыхур Iувти.
Мыри гъэщIэгъуэнт. Фестивалым зыкъызэрыщыдгъэлъэгъуар монголхэм ягу ирихьауэ къыщIэкIынти, я лIыкIуэр лъэIуащ ди ансамблыр я деж ирагъэблэгъэну. Абы зыхуэдгъэхьэзырри, аргуэру Москва дыкIуащ. Посольствэм концерт щыттри, Монголием дежьащ. ДыздэкIуам ди къэралым и лIыкIуэу абы щылажьэр Совет Союзым Совнаркотым и унафIэщIу щыта Молотовырт. ХьэщIэщым дыщIэсу Молотовым и щхьэгъусэ Жемчужная Полинэ Ташум къоджэ. Ташур сэ къызоджэжри цIыхубзым сыбгъэдешэ, сегъэцIыху. Абы къызжеIэ Монголием и цIыхубэ артисткэм ислъэмей сыкъыдэфэмэ зэрыфIэфIыр. «Хьэуэ» къыщыхэзмыгъэкIым, я театрым дашэ. Дызэхуозэ. Ар Москва дэт Театр Иным къыщыфэу щыта Улановэрт. Сэ махуипщIкIэ а театрым сыкъонэри, цIыхубзым адыгэ бзылъхугъэр къызэрыфэн хуейр изогъэлъагъу, согъасэ, езым монгол къэфэкIэ сегъащIэ. АпщIондэхукIэ ди ансамблым Китай гъунапкъэм и гъунэгъуу щыIэ къалэ гуэрым зыкъыщегъэлъагъуэ. Сэ цей сщыгъыу, Улановэм монгол бостей щыгъыу, дыкъызэдэфэу зедгъэсащ. И зэманыр къосри, кIэух концертым зыкъыщыдгъэлъэгъуэну, утыкум дыкъохьэ. Япэ Iыхьэм си гъусэмрэ сэрэ дыадыгэу, етIуанэм дымонголу дыкъофэ. Зыщыдгъасэм щыгъуэ къыткIэлъыплъа Молотовым и фызым си къэфэгъум жриIэрт шэрджэс хъыджэбзхэр зэрыдахэр, пагэр, абыхэм ещхьу екIуу, Iэдэбу къэфэн зэрыхуейр. Ар сэ гуапэ сщымыхъуу къанэртэкъым…
Илъэс тIощI сыщыхъум, «КъБАССР-м щIыхь зиIэ и артист» цIэр къысфIащащ. Дзэм сыщыIэу, Соттаев Къанщауэ письмо нысхуетх: «Мухьэмэд, ди гупыр зэбграхужащ, хорыр Радиокомитетым иратыжащ. «Кабардинка» къытфIащри, ансамбль дащIащ», жиIэу. СыкъэкIуэжа нэужь, химиемкIэ езыгъаджэ си шыпхъумрэ физикэмрэ математикэмкIэ факультетым щыIэ ди малъхъэмрэ къафэм ухэдгъэхьэжынукъым, уеджэн хуейщ, жаIэри къыспаубыд. Сэри еджэным тезухуауэ, махуитI нэхъ дэмыкIыу, хъыджэбз гуэр си деж къокIуэ, партым и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым и етIуанэ секретарь ШэджыхьэщIэ Мухьэмэд къоджэ, жеIэри. СыздэкIуэнумкIэ соупщI. Театрым щыIэщ, жеIэ. Репетицэ ирагъэкIуэкIыу сахуозэ.
Сэ сыкъэмыкIуэж щIыкIэ, къафэ ягъэувхэм, мыбдей Мухьэмэд къыщыфэнущ, жаIэурэ сызыхэтынухэр къысхуагъэнат, сызэрыщымыIам щхьэкIи къамыгъанэу.
СыздэкIуам зыри жызмыIэу сыщIэсу, ШэджыхьэщIэр щIоупщIэ:
- Дэнэ здэщыIэр а Мухьэмэд жыхуэфIэр?
ДзыхьмыщI Къэралбий «Залым щIэсщ», - жи. ШэджыхьэщIэр, сызыбгъэдешэри, къызоупщI:
- Сыт уи гугъэр?
- Университетым сыщIэтIысхьэнущ.
- УщIэдгъэтIысхьэнщ, умыгузавэ. Заочнэу уедгъэджэнщ, ауэ мыбыхэм къахыхьэжи лажьэ.
Апхуэдэ щIыкIэкIэ къафэм сыхохьэж.
КъэфакIуэ гупым сызэрыхэтам, абы щызгъэкIуа зэманым зэи сыхущIегъуэжакъым. Куэдми дыщыIащ, куэди тлъэгъуащ, ауэ мы ди цейр, лъахъстэн вакъэр, бгырыпхыр, къамэр фIыуэ зымылъагъу лъэпкъ зыщIыпIи дыщрихьэлIакъым. 1968 гъэм Алжирым дыщыIащ. Дакар, Рио-де-Жанейрэ, Буэнос-Айрес къалэхэм зыкъыщыдгъэлъэгъуащ.
Доминикан Республикэм дыщыIэт. СыхьэтитIкIэ дыкъэфэн хуейти, сыхьэтитхукIэ утыкум дитащ. ДыкърамыгъэкIыжу зы къафэр плIэ щыдгъэзэщIа щыIэщ. Залым щIэсхэр сценэм къилъадэрти, ди пыIэхэр тIахырт, ар ящхьэрыгъыу сурэтхэр зытрагъэхырт.
Совет Союзым зы республики, зы къали къинауэ къыщIэкIынкъым дэ дыздэщымыIа. Сыхуейт иджырей «Кабардинка»-ми а дэ диIа ехъулIэныгъэхэм хуэдэ иIэну, дунейпсо утыку иту тлъагъуну.
КЪАФЭМ БЛАГЪЭ ДЫЗЭХУИЩIАЩ
АЛО Жаннэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ артисткэ:
- Къафэр, макъамэр, гъуазджэр фIыуэ зылъагъу унагъуэ сыкъызыхэкIам хуэдэ укъыхэкIауэ, къэфакIуэ е уэрэджыIакIуэ умыхъуу къэнэнт. Сэ къэфэныр си псэм нэхъ пэгъунэгъути, ар къыхэсхащ. Медучилищэм сыщIэсу «Кабардинка»-м срагъэблэгъат. Си шыпхъухэм нэмыщI, балетмейстеру сиIар Соттаев Къанщауэт. ИтIанэ Дэшу Хьэшыр, Кудаев Мухъутар сымэ. Апхуэдэ гъэсакIуэхэр уиIэу зэфIэкI гуэр къыпкъуэмыкIыныр емыкIут. Ансамблым сыхыхьэри, махуищ нэхъ дэмыкIыу сценэм сыкъихьауэ щытащ. Абы илъэс тIощIым щIигъукIэ ситащ.
Хамэ къэралхэм зыкъызэрыщыдгъэлъэгъуам нэмыщI, Къущхьэхъуми дыкIуэрт, къуажэхэми щIэх-щIэхыурэ далъэIэсырт. Хамэ къэралхэм щыщу сэ япэ дыдэу сыздэщыIар Австралиерщ. Абы ди лъэпкъэгъухэри мымащIэу щыIэщ. Ди гъуазджэр дауэ къащыхъуну пIэрэ, жытIэу утыку дыкъихьами, хуабжьу ягу дрихьащ.
КъэфакIуэм дыщыхэтар апхуэдизкIэ нэгузыужьт, гукъинэжти, гу лъыдмытэурэ зэманыр ежэкIащ. Уи лэжьыгъэр фIыуэ плъагъумэ, умылажьэу къыпщохъу. Пэжщ, гугъу дыщехьаи щыIэщ. Вагон щIыIэхэм мазищ-плIыкIэ дисыну къытхуихуащ. Ауэ ди псэм фIэфI IэщIагъэм а псори тщигъэгъупщэжырт. Ди гъэсакIуэхэм хуабжьу гугъу зыкъыддрагъэхьырт. Псом хуэмыдэу Ульбашевым.
Гупым сыщыхыхьам си дэлъхухэри хэтт. Абыхэми я нэIэ къыстетт. Хъыджэбзхэм ящыщу Лапченкэ Зое, Асаевэ Светэ, Мысачэ Валентинэ, ДзыхьмыщI Зарэ, Ало Эммэ сымэ лъэ быдэкIэ увауэ къэфакIуэ нэсхэт. Абыхэм нэмыщI, щIалэхэу Соттаев Къанщауэ, КIэш Федя, Алэкъей Мухьэмэд сымэ си щапхъэгъэлъагъуэт. Хамэ къэралхэм дыкIуэн хуей хъуамэ, гастролхэр Ароновым фIы дыдэу къызэригъэпэщырт. Гъуэгу дытетмэ, ди нэхъыжьхэр фымэжалIэрэ, щIыIэм фисрэ, жаIэу къытхуэгузавэу, ди адэ-анэм хуэдэу, ди гъусэт. Зэман дэкIами, нобэ дызэдэмылэжьэжми, ансамблым хэтахэр дызэрыгъэкIуэдыркъым, гуфIэгъуэми гузэвэгъуэми дызэрыIыгъщ, дызэкIэлъокIуэ. Мис апхуэдэу къафэм благъэ дызэхуищIащ.
АФРИКЭМ ДЫЗЭРЫЩЫIАР СИГУ КЪИНЭЖАЩ
ДЗЫХЬМЫЩI Зарэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым щIыхь зиIэ и артисткэ:
- Тэрч ЩэнхабзэмкIэ и унэм и къэфакIуэ кружокым сысабийуэ кIуэн щIэздзащ. Абы куэдрэ сыкъыщымыфауэ, си дэлъхухэм къыспаубыду хуежьащ школ нэужьым унэм укъэкIуэжын хуейщ, жари. Зэманыр ткIийт. Дэлъхухэм жаIэм уебакъуэ хъунутэкъым. Ди гъэсакIуэмрэ абы и щхьэгъусэмрэ ди деж накIуэри мыр дгъэлъэгъуэну концертым хэмыту хъунукъым, жаIэри сыкърагъэутIыпщащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ гупжьейм сыкIуэу щIэздзэжащ. Нэхъ иужькIэ Дэшу Хьэшыр къыддэлэжьащ. Абы илъэситI фIэкIа сыхэмытауэ, министру щыта Ефэндым и унафэкIэ, гупым хъыджэбзитI дыкъыхашри, «Уэрэдымрэ къафэмкIэ» гупым дыхагъэхьащ.
Сигу нэхъ къинэжахэм ящыщщ Африкэм дызэрыщыIар. Я нэкIухэм, я нэхэм фIэкIа къыщIэмыщу хуэпауэ мо хуабэвэхым цIыхубзхэм къызэракIухьыфыр дгъэщIагъуэрт. ИтIанэ, концертым къакIуэхэр Iэгу зэрытхуемыуэнур къыджаIэри, утыкум дыкърагъэхьат. Ауэ концертыр иуха нэужь, Iэгу еуэхэу, лъакъуэкIи теуэхэу, сценэм дыкърамыгъэкIыжу куэдрэ даIыгъат. Африкэм пшынауэ димыIэу дыкъызэрыщыфар, абы илъэсыщIэр къызэрыщидгъэхьар сщыгъупщэркъым. Мы дунеишхуэр дэзыгъэлъэгъуа нэхъыжьхэу Аронов Евгений, Ефэнды Джылахъстэн, Гальперин Георгий сымэ ноби фIыщIэ яхузощI. Ахэр мыхъуамэ, дэ къэфакIуэ къытхэмыкIынкIи хъунт. Ефэндыр апхуэдизкIэ жьакIуэти, ар утыку къихьа нэужь, къэзымыцIыхухэр зригъэплъыжырт, ди гъусэу ныщежьэхэм деж дримыгушхуэн тлъэкIыртэкъым.
АПХУЭДЭХЭР ЗЭИ ПЩЫГЪУПЩЭРКЪЫМ
КЪУЭДЗ Iэбубэчыр, Къэбэрдей-Балъкъэрым щIыхь зиIэ и артист:
- Мы щIы хъурейр зэрыслъэгъуар зи фIыщIэр «Кабардинка» ансамблырщ. Дэ абы нобэ дыхэмытыжми, ди лъэпкъ гъуазджэр хамыгъэкIуэдэжу дахэу ирагъэкIуэкIри, я Iуэхухэр дяпэкIи нэхъыфI Тхьэм ищI.
«Кабардинка»-м сызэрыхыхьар гъэщIэгъуэнщ. Бахъсэн ЩэнхабзэмкIэ унэм илъэсищкIэ сыщылэжьащ. А зэманым агитбригадэхэр щыIэт. Зеикъуэ щекIуэкIа зэпеуэм щытекIуахэр ди къэралым и къалащхьэ Москва ягъакIуэрт. Бахъуэ БетIалрэ сэрэ абыхэм дахэхуащ. ТщIыгъуахэм яхэтат Къашыргъэ КIурацэ и къуэ Билали. Абы жиIэу зэхызох: «ДыкIуэжу щытмэ, ансамблым хагъэхьэн къытхэтщ». Сэ ар си щхьэ хуэзгъэфэщэнтэкъым. Арати, дыкъокIуэж. 1964 гъэрт. Бжьыхьэт. Сэ къызоджэ. СокIуэ. Си пшынэуэкIэм къодаIуэри дыпхуей хъумэ, укъэдгъуэтынщ, жаIэри сыкъаутIыпщыж. 1965 гъэр къохьэри аргуэру сраджэ. КъызодаIуэри, августым и зым сыхьэтипщIым ирихьэлIэу сыкIуэну къызжаIэри, сыкъаутIыпщыж. Укъэтщтэнщ къызжаIатэкъым. Уэлэхьи, иджыуэ къыщIэкIынумэ дыкъыщыпрагъэхыпэнур, жысIэу, тIэкIуи дзыхь сымыщIу, къысхуагъэува пIалъэм сокIуэ. Сыкъызэращтар къызжаIэ.
Ансамблым дыхэтыху ди къэралым и щIыпIэ, хамэ къэрал куэдым дыщыIащ. Африкэм, Латин Америкэм я къэралхэм, Германием, Польшэм, Чехословакием илъэсым тIэу драгъэблагъэрт. Бразилием мазитIкIэ дыщыIати, абы къриубыдэу зым дилъэтыкIрэ адрей щIыпIэм дыкIуэу 50-рэ дыщылъэта щыIащ. Сщыгъупщэжыркъым Австралием дригъажьэу Мэлбахъуэм жиIауэ щытар: «ИгъащIэм сехъуапсэрт Австралием сыкIуэну. Ауэ, адрей коммунистхэми хуэдэу, сэри абыхэм сыкIуэ хъуркъым».
«Кабардинка»-м дыхэту дгъэкIуа дэтхэнэ зы махуэри нэгузыужьт, гукъинэжт. Апхуэдэхэр зэи пщыгъупщэркъым.
