Тхьэр зыхуэупса Шортэн Аллэ
ЦIыхубз гъэщIэгъуэныщэщ, зи дуней тетыкIэмрэ зыIыгъыкIэмкIэ зыхэтхэм къахэщым и щапхъэ нэсщ, жыпIэкIэ ущыуэнукъым Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ артисткэ Шортэн Аллэ. «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблым илъэс куэдкIэ зэрыхэтам и закъуэкъым ар къызэрацIыхур. Аллэ и дахагъыр дунейм щызэлъащIысауэ щытащ: абы и сурэтыр зытет «Танцующая пара» кIэнфет пхъуантэр дэнэ щIыпIи щащэрт.
ТхакIуэ Шортэн Аскэрбийрэ артисткэ цIэрыIуэ Даниткэрэ япхъу цIыкIур и адэ-анэм ещхь хъун хуейтэкъэ?! Даниткэ ипхъу закъуэр пианинэм хуригъэджэну и гугъат. И анэм и хьэтыркIэ а макъамэ Iэмэпсымэм еуэу зригъэсами, Аллэ ар IэщIагъэ хуэхъуакъым. Абы къыхиха IэщIагъэм и гур къыхуэзыгъэушар Шэру Сонящ, абы и утыку итыкIэр илъэгъуа иужьщ адыгэ къафэм ар хьэщыкъ щыхуэхъуар.
Курыт еджапIэм и къэфакIуэ ансамблым хыхьа Аллэ утыкур зэи ибгынакъым. Университетым щыщIэсами, абы и къэфакIуэ гупым хэтащ. А зэманым ди республикэм щэнхабзэмкIэ и министру щыта Ефэнды Джылахъстэн зи пашэ къулыкъущIэ зыбжанэ университетым кIуэуэ ансамблым и къэфэкIэм еплъа иужь, Аллэ къыхахауэ щытащ «Кабардинка» ансамблым хэту Африкэм ягъэкIуэну. Къэрал гъунапкъэм уикIыну ущыхуимыт зэманым Африкэм кIуэныр, абы щыгъуэми, «Кабардинка»-м и гъусэу, ныбжьыщIэм дежкIэ пщIыхьэпIэм хуэдэт.
- Си адэм сызэримыутIыпщынур къызгурыIуэрт, сызипхъур къищIа иужь, Джылахъстэни «нэгъуэщI къэгъуэтын зэрыхуейр» жиIат. Унэм сыкъыздэкIуэжам си адэр, уIэли-ууди, къытхутегъэхьэртэкъым. Жэщ псом сыгъащ. Нэху сыкъекIа нэужь, си еджэным зэран зэрыхуэзмыгъэхъунумкIэ, ар зэрыхыфIэзмыдзэнумкIэ псалъэ быдэ сIихри, хуит сищIауэ щытащ, - игу къегъэкIыж Аллэ. - Университетыр хыфIэздзэнкIэ си адэр щIэшынэр гурыIуэгъуэт: зэман пыухыкIа фIэкIа узэрыримылэжьэфыну IэщIагъэ закъуэкIэ укъэувыIэ хъунутэкъым, щIэныгъэ ищхьи зэгъэгъуэтын хуейт. ИтIанэ, сытым дежи абы къызжиIэрт: «Сценэр псыпцIэм хуэдэщ, ущIилъафэмэ, зэфIэкIащ. Iэгуауэр зэ зыхуаIэта цIыхур абы къикIыжыфыркъым». А зэманым щыщIэдзауэ илъэс 20-м щIигъукIэ «Кабардинка»-м хэтащ Аллэ. Абы университетри къиухащ.
А лъэхъэнэхэм ар зыцIыхуу щытахэм жаIэжу зэрызэхэсхамкIэ, уи фIэщ хъунутэкъым Шортэныр апхуэдиз илъэс хъуауэ ансамблым къыщыфэу. И зыIыгъыкIэкIи, и теплъэкIи, ар езым нэхърэ илъэс куэдкIэ нэхъыщIэ къэфакIуэхэм ефIэкIырт.
Насып. Мы псалъэм цIыхухэм къызэщIрагъэубыдэр зэхуэмыдэ защIэщ. Хэти и лэжьыгъэм дэрэжэгъуэ къритрэ мылъку иIэмэ, насыпыфIэщ, адрейхэм дежкIэ насыпыр узыншагъэмрэ бынунагъуэмрэщ, ещанэхэм ар зыхалъагъуэр нэгъуэщIщ. Аллэ насыпыфIэщ, щIэгъэкъуэн нэс къыхуэхъуу и адэ-анэр къызэрыщхьэщытамкIэ, Тхьэм узэрелъэIунщ жыхуаIэм хуэдэ и къуитIымкIэ. ЦIыхубзым и хьэлым нэхъыфI дыдэу хэлъхэм ящыщщ и Iыхьлыхэм, ныбжьэгъухэм фIэщхъуныгъэ зэрахилъхьэфыр. «Къапщтэмэ, сэ нэхъ сызэщхьу, зи хьэл-щэным щыщ нэхъыбэ схэлъу къысщыхъур си адэрщ, - жеIэ Аллэ. - Ар езэш зымыщIэ цIыху гуащIафIэт, зыхуигъэувыжа мурадым ерыщу хуэкIуэ цIыхут. Ауэ сыт хуэдэ ехъулIэныгъэ мы гъащIэм щызимыIами, къысхуэзыхьар си анэрщ. Ар мыхъуатэмэ, фIыуэ слъагъу къафэм сыхуэлэжьэфынутэкъым, щIыпIэ зэхуэмыдэхэм ансамблым и гъусэу сыкIуэфынкIэ Iэмал иIэтэкъым, си бынхэр зыхуей зэрыхуигъазэр, зэримыгъэмэжалIэр сымыщIатэмэ. Абы къыдэкIуэу, Венгрием щыIэ советыдзэхэм я гупым уэрэдымрэ къафэмкIэ я ансамблым илъэситхукIэ сыхэтащ. Илъэсым тхуэ нэхъыбэ сыкъэкIуэжыфыртэкъым, си адэми си бынхэми щхьэкIэ сызымыгъэгузэва си анэм сыхуэарэзыщ, ахърэт нэху Тхьэм кърит».
Шортэныр лэжьащ лъэпкъ къафэмкIэ УФ-мрэ КъБР-мрэ щапхъэу къыщалъыта «Кавказ пшэплъхэр» сабий ансамблым и балетмейстеру. Утыку итыкIэ екIум, къафэ гъуазджэм и щэхухэм ныбжьыщIэ куэд абы хуигъэсащ.
ИСТЭПАН Залинэ.
ПщIыхьэпIэфIым хуэдэ илъэсхэр
Мы тхыгъэр зытедухуа Мамбэт Хьэсэн 1949 гъэм мэлыжьыхь мазэу Къулъкъужын Ищхъэрэ къыщалъхуащ. И школ кIуэгъуэ хъури, щIалэр Сэрмакъ интернатым ягъэкIуащ. Къэфэн Iуэхуи зэримыхуэу, абы классийр къыщиухащ.
УхуакIуэ училищэм щIэтIысхьауэ ар пхъащIэ IэщIагъэм хуеджэрт. Бэрэбэнауэ цIэрыIуэ иужькIэ къызыхэкIа Ало Арсени къыдеджэрт абы. ЩIалэм и къуэш нэхъыжь ПIотIэ а зэманым хэтт Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым. ПIотIэрэ Арсенрэ я гъусэу Хьэсэн къэзылъэгъуа Ульбашев Мутай щIалэр гупым хыхьэну иригъэблэгъащ. А зэманым ансамблыр щIалэ жан, жыджэр хуэныкъуэт. Къуажэм къикIа щIалэ цIыкIум псори фIэгъэщIэгъуэну зригъэлъагъурт, зэгугъужырт, зыхыхьам яхуэфэщэн артист хъуным хущIэкъурт.
«Гуп гъэса сыхэтащ, - жеIэ Мамбэтым. - Илъэс 15 - 16 зи ныбжьыну защIэт дыкъащтари, апхуэдэу цIэрыIуэ дыхъунуи, а лэжьыгъэм дыпэлъэщынуи тщIакъым. Щапхъэ тетхащ къэфакIуэ нэхъыжьхэм, гъуэгу захуэ дытрагъэувэным щхьэх ямыIэу елэжьащ ансамблым и унафэщIхэри. Ульбашев Мутай нэмыщI, къыдэгугъуащ Гальперин Григорий. Щэнхабзэми утыку итыкIэми дыхуэзыгъэсар а лIы Iущырт. Нобэ утыку кърахьэ къафэ куэдым я лъабжьэр аращ зыгъэтIылъар. Пэжыр жысIэнщи, пщIыхьэпIэфIым хуэдэу блэлъэтащ «Кабардинка»-м сызэрыщылэжьа илъэс тIощIыр».
Къыхэгъэщыпхъэщ дзэм къулыкъу щыщищIэми (Пермь), абы ансамбль щызэхэтым и зэфIэкI Мамбэтыр зэрыщемыблэжари.
Къэрал куэд илъэгъуащ Мамбэт Хьэсэн, езыми и къэфэкIэр дуней псом щигъэлъэгъуащ. Абы къызэрыхигъэщымкIэ, и щIалэгъуэм и лэжьыгъэм псэкIэ пэрытати, гугъуехь лъэпкъи зыхищIакъым. «1965 гъэм «Кабардинка»-м хыхьа гупыщIэм, щIалэхэми хъыджэбзхэми, къэфакIуэ нэхъыжьыфIхэм ягъэтIылъа лъабжьэм пщIэ хуэтщIащ, гъуэгу хашар зэрытхузэфIэкIкIэ едгъэфIэкIуащ. ЦIыхуфIхэт псори, уагъэлъэпэрэпэнутэкъым, уифIри къыбдаIыгъынут. Бэрэгъун Руслан, Мэрыш Заур, Балъкъэр Сашэ... куэдыр дызэныбжьэгъум нэхърэ дызэкъуэшыр нэхъ пэжу къыщIэкIынт. Дахуозэш къытхэмытыж КIэрэф То-лэ, КIэш Фёдор сымэ», - жеIэ Хьэсэн.
Хьэсэн и щIалитIым зыр юристщ, адрейр ухуакIуэщ. Мамбэтым зэрыжиIэмкIэ, щIалэ нэхъыжьыр къафэми уэрэд жыIэнми хуэIэкIуэлъакIуэщ, гъуазджэр зыхилъхьэ щыIэкъым, ауэ ар IэщIагъэ хуэхъуакъым.
Ди гуапэщ мы нэхъыжьыфIыр щIэм я щапхъэу куэдрэ япэ итыну!
БАГЪЭТЫР Луизэ.
Мамбэт Хьэсэн, Мысачэ Валентинэ, Балъкъэр СэфрэIил, Ало Жаннэ, Хъыдзэдж Анатолэ сымэ «Налшык» санаторэм и хьэщIэщ. 1975 гъэ
ФIыщIэ зыхуэфащэ зэадэзэкъуэ
КъуажэкIэ Тыжьей (иджы Кыщпэк) щыщ, Балъкъэрхэ зэкъуэшитхум я нэхъыжь СэфрэIил япэ дыдэу утыкушхуэ щихьар «Лалуцэ» лъэпкъ балетым хэтущ.
Лъэпкъ щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ дахьэха щIалэр Налшык дэт культпросветучилищэм зы илъэскIэ щеджауэ, япэ лъэпкъ балетым хэтыну и пщэ къыдэхуат. Жэщ-махуэ имыIэу, адрейхэм закъыкIэримыгъэхуу Балъкъэрым зигъэсащ. А лэжьыгъэр зыхуэдам и щыхьэтщ «Лалуцэр» ягъэлъагъуэу 1964 гъэм трахауэ щыта фильмыр. Зи инагъкIэ укъэзыгъэуIэбжь, уеблэмэ ар хьэлъэуи шэч уэзыгъэщI бэрэбан иныфIыр Iэтауэ Балъкъэрым утыку кърехьэ, умыгъэщIэгъуэн плъэмыкIыу абы лъапэкIэ тету къыщофэ...
Куэд дэмыкIыу, Къэбэрдей-Балъкъэрым уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблыр Сыбырым зыкъыщигъэлъэгъуауэ къокIуэж. СэфрэIил къыдеджэ зы щIалэ абы хэтти, къелъэIуащ гупым хагъэхьэнухэм зыхигъэхуэну. Арати, къэфэным зи гур ета хъуа ныбжьыщIэм (илъэс 16 ирикъуа къудейт) и насып кърихьэкIри, 1965 гъэм и мэлыжьыхьым ансамблым хыхьащ. Абы щыгъуэм къэфакIуэ гупым хорри щIыгъути, уэрэд жыIэнымкIи щапхъэ хуэхъун защIэт Балкъэрым къицIыхуахэр: Жылокъуэ Мухьэмэдин, Шыкъ Мышэ, Уэтэр Анатолэ, КIуж Борис сымэ, нэгъуэщIхэри.
«Мыр пэжу пIэрэ?» - жысIэрт. Си щхьэкIэ сыкъапщтэмэ, сэркIэ пщIэшхуэт апхуэдэ ансамбль цIэрыIуэм си зэфIэкIым щыхэзгъэхъуэныр», - игу къегъэкIыж СэфрэIил.
1967 гъэм щIалэр дзэм ираджэри, 1969 гъэращ ар «етIуанэ унэу» ибж ансамблым къыщыхыхьэжар. КъэфакIуэм «Кабардинка»-м хэту 1972 гъэм зыкъыщигъэлъэгъуащ Австралием, Сингапурым, Филиппинхэм. Абыхэм къакIэлъыкIуащ Латин Америкэр, Чехословакиер, Германиер, Польшэр, Иорданиер.
- Куэд тлъэгъуащ, зэхэтхащ, къэтщIащ а зэманым, ауэ псом я нэхъыщхьэр дэ зэи зыщыдгъэгъупщакъым - дыкъызыхэкIа лъэпкъымрэ Хэкумрэ яхудиIэн хуей лъагъуныгъэр. Дрипагэрт ди щэнхабзэ къулейр дуней псом щалъагъуным ди къару, зэфIэкI зэрыхэлъым, - къыхегъэщ ди нэхъыжьыфIым. - Къыздэлэжьахэм фIы дыдэу ящIэж: дэ къытхуихуащ мафIэгу щIыIэм дису нэгъуэщI къэралхэм дыкIуэну, сытхъухэр ди пащIэкIэхэми нэбжьыцхэми пищIауэ пщэдджыжьым дыкъэушу. ЩIакIуэхэм дыкIуэцIыст, вагонхэр щызэрахъуэкIкIэ, сыхьэт бжыгъэкIэ дыщыпэплъэ къэхъурт... Гугъуехьхэр зырикIт, дыщIалэт, ди псэр къафэм хэлът».
... Илъэс тIощIкIэ и теплъэ зэкIужрэ IэзагъэкIэ игъэбжьыфIа ансамблым 1985 гъэм къыхэкIыжри, пенсэм кIуащ СэфрэIил. Ар шофёру, жыггъэкIыу лэжьащ, ауэ илъэс 26-рэ дэкIыжауэ СэфрэIил къафэм зритыжащ. Иджы абы ныбжьыщIэхэр къэфэным щыхуегъасэ Налшык дэт прогимназие №75-м.
И IэщIагъэ нэхъыщхьэм къыдэкIуэу, Балъкъэрыр IэпщIэлъапщIэ ахъырзэмануи къыщIокI. Къыщалъхуа къуажэм щиIэ и щIапIэм абы жыг щыхесэ, хуэIэзэщ жыг дэдзэным.
Адэ-анэр фIымэ, абыхэм я гулъытэ быныр щымыщIэмэ, цIыху нэс хъур нэхъыбэщ. Балъкъэрхэ СэфрэIилрэ Светланэрэ (Къэжэрхэ япхъущ) я бынхэр узэрыгушхуэнщ. Къазбэчи Лаури дызэрыгушхуэ «Кабардинка» цIэрыIуэм къыщыфэу зы зэман хэтащ. Къазбэч ди лъэпкъ къафэхэм зезыгъэужь, сыт щыгъуи щIэ гуэр абы хэзылъхьэ къэфакIуэ емызэшыжщ, гъэсакIуэщ. Къазбэч и Iэзагъэр си щхьэкIэ згъэунэхуащ абы къызэригъэпэща «ХАТТИ» ансамблым къэфэкIэ зэзгъэщIэну сыщыкIуа мазэхэм. СэфрэIили шыIэ зыдэслъэгъуа Къазбэчи фIыщIэ яхузощI ахэр лъэпкъ щэнхабзэм зэрыхуэлажьэм папщIэ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
Апхуэдэщ Хъыдзэдж Анатолэ
Тэрч районым и Урожайнэ (Абей) къуажэм щыщ Хъыдзэдж Анатолэ и курыт еджапIэр къыщиухам и адэ-анэр щIэхъуэпсырт щIалэм щIэныгъэм зритыным. АрщхьэкIэ ныбжьыщIэм куэд щIауэ зызыхуигъасэ адыгэ къафэхэм и псэр ятхьэкъуат…
Анатолэ Сабий творчествэмкIэ унэм (Налшык къалэ) къыщыфэрт, мызэ-мытIэуи гуп цIыкIум хэту Москва зыкъыщигъэлъэгъуат. ЩIалэм и хъуэпсапIэр зригъэхъулIэным зэрыхуэпабгъэр адэм къыщыгурыIуэм, Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым къэфакIуэщIэхэр зэхьэзэхуэкIэ къызэрыхихыр и къуэм жриIащ. Анатолэ арат зыхуеиххэри, Iуэхум иужь ихьащ. Экзамен хуэдэу щым укIуэцIрыкIын хуейт укъащтэн папщIэ. Япэ махуэм Хъыдзэджыр кIуэри къэфащ, щытригъэзэну пIалъэр къыжраIэри къаутIыпщыжауэ, зы щIалэ къыкIэлъагъэжащ. Абы фIэкIа хэмылъуи, ансамблым къэфакIуэу ар къащтащ. «Абы фIэкIа хэмылъу» жытIэ щхьэкIэ, а псом я щIыбагъкIэ лэжьыгъэшхуэ къыдэлът. Арати, 1965 гъэм аргуэру зы къэфакIуэщIэ, иужькIэ ахъырзэману зыкъигъэлъэгъуауэ, ансамблым и гупым къыхэхъуащ.
ИлъэситIкIэ къэфакIуэхэм яхэтауэ, Анатолэ армэм ираджэри, илъэсищкIэ дзэм къулыкъу щищIащ. Къигъэзэжа нэужь, Хъыдзэджыр ансамблым и гъащIэм хыхьэжащ. 1972 гъэм - Австралиер, Сингапурыр, Филиппинхэр, Совет Союзым и щIыналъэ куэд къызэхакIухьащ абыхэм. «ДыщIалэт, ди къару илъыгъуэт, гугъуехьи зыхэдмыщIэу, тфIэгъэщIэгъуэну дэни дыкIуэрт, къэфэнкIи ди гуащIэ деблэжыртэкъым», - жеIэ абы.
1983 гъэм Бразилием мазитIкIэ щыIащ къэфакIуэ гупыр. Ансамблым и Iуэху дигъэкIыу, и концертхэр къызэригъэпэщу абыхэм къадэлэжьар Рио-де-Жанейрэ щыпсэу, лъэпкъкIэ куржы цIыхубз Тайзлинэ Тамарэщ.
- Ди анэм хуэдэу къытщхьэщытащ ар. Ди хабзэр, ди зыIыгъыкIэр игу зэрырихьыр къытригъазэурэ къыджиIэрт. Къыхигъэщырт нэхъапэIуэкIэ иригъэблэгъа куржы щIалэгъуалэр абы зэрыфIэпсынщIар, абыхэм яхуэмыдэу дэ гъэсэныгъэ къызэрыддилъагъур, - жеIэ Анатолэ. - А зэманхэм гупым и художественнэ унафэщIыр Ульбашев Мутайт, унафэщIыр Аронов Евгенийт. Ансамблыр зэрыIыгъыу, зы унагъуэ цIыкIу хуэдэу щытын папщIэ ахэр я гуащIэ еблэжакъым.
Санкт-Петербург (абы щыгъуэм Ленинградт) Невскэм и унэм зэгуэр концерт щыттауэ, утыкум драмыгъэкIыжу куэдрэ даIыгъат. ЦIыхухэм псом нэхърэ нэхъ яфIэщIэщыгъуат ди «Мэлыхъуэ къафэр». Италием къикIа зы гуп цIыкIу пшыхь нэужьым къытхэлъэдауэ къыдэхъуэхъурт. Ауэ аратэкъым гъэщIэгъуэныр, атIэ «сувенир!» жаIэу ди мэлыхъуэ башыр зэрырахьэжьарат. Къахуэдгъанэ хъуакъым, пщэдджыжьым концерт диIэт…
Щад Къэрэшей.
ЦIэ лъапIэхэр зыфIащахэр
Ало Арсен - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Ало Жаннэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Ало Руслан - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Алэкъей Мухьэмэд - РСФСР-м щIыхь зиIэ и артист, КъБР-м и цIыхубэ артист
Архэст Иринэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Атэбий Игорь - КъБР-м, Абхъазым щIыхь зиIэ я артист, Осетие Ищхъэрэ-Аланием, Шэшэным, Ингушым гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ
Атэбий ФатIимэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Атэлыкъ Аслъэнджэрий - КъБАССР-м щIыхь зиIэ и артист.
Ашуров Падацур - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Бацэхэ Анжеликэрэ Аскэрбийрэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артистхэщ
Битокъу Аслъэнбэч - КъБР-м и цIыхубэ артист
Битокъу Беслъэн - УФ-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ
Битокъу Оксанэ - КъБР-м, Ингуш Республикэм щIыхь зиIэ я артисткэ
Гъэсашэ Наталье - РСФСР-м и цIыхубэ артисткэ
Дашу Хьэшыр - РСФСР-м, КъБР-м щIыхь зиIэ я артист
ДзыхьмыщIхэ Къэралбийрэ Зарэрэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артистхэщ
Думэныщ Iэулэдин - КъБР-м и цIыхубэ артист
ДыщэкI ФатIимэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
КIуж Владимир - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Куэтэншы Руслан - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Куэшмэн Олеся - КъБР-м и цIыхубэ артисткэ
Къарэжь Людмилэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Къашыргъэ Билал - РСФСР-м щIыхь зиIэ и артист
Къашыргъэ КIурацэ - РСФСР-м, КъБАССР-м я цIыхубэ артисткэ
Къуэныкъуейхэ Алимрэ Иринэрэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артистхэщ
Мысачэ Валентинэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Нартокъуэ Мухьэмэт-Джэрий - РСФСР-м щIыхь зиIэ и артист
Соттаев Къанщауэ - КъБР-м и цIыхубэ артист
Увыж Мурат - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Ульбашев Мутай - УФ-м и цIыхубэ, КъБР-м щIыхь зиIэ я артист
ХьэхъупащIэ Амырхъан - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Шортэн Аллэ - УФ-м щIыхь зиIэ и артисткэ, КъБР-м и цIыхубэ артисткэ
Шэрджэс Заремэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Шэру Соня - РСФСР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Дахагъэм и щапхъэ
Къуэныкъуейхэ Алимрэ Иринэрэ
Къуэныкъуей Алим къафэм гу хуезыгъэщIар «Кабардинка» ансамблырщ. ТелевизорымкIэ гупыр къафэу илъэгъуа иужьщ «сыкъэфэну сыхуейщ» жиIэу и адэ-анэм щажриIар. Абы щыгъуэм илъэсибл и ныбжьу арат. ЩIэщыгъуэщI щIалэм япэщIыкIэ игугъащ къыхиха «IэнатIэр» щIэх къыIэщIэужэгъуэну, арщхьэкIэ зыхыхьа «Къурш бынхэр» ансамблым (Тхьэмокъуэ Мартин, иужькIэ Кушмэзокъуэ РафэIил сымэ зи унафэщIу щытам) зыкъомрэ фIэхьэлэмэту къыщыфащ, зэман дэкIри, Атэбий Игорь къызэригъэпэщауэ щыта «Кавказ» гупым хыхьащ. КIэщIу жыпIэмэ, IэщIыб хуэмыщIыжыну а IэщIагъэм зыIэпишащ.
1990 - 1995 гъэхэм Къуэныкъуейр щеджащ макъамэ училищэм и хореографие къудамэм. А еджапIэр къыщиуха илъэс дыдэм «Кавказ»-р муниципальнэ ансамбль ящIат. 1999 гъэм гупыр, Алими яхэту, «Кабардинка»-м хагъэхьэжащ.
Къуэныкъуейм щхьэгъусэ хуэхъунур абы «къыщыпэплъэу» къыщIэкIащ. Иринэ илъэсих хъуауэ ансамблым къыщыфэрт Алим абыхэм щахыхьам. ТIэкIу-тIэкIуурэ а тIур зэрыцIыхуащ, 2000 гъэм зэрышащ, щIалитI яIэщ. Алим дыщыIущIам деупщIат я щIалэхэр къэфакIуэ ищIыну хуейрэ хуэмейрэ. «Сыхуейщ икIи сыхуейкъым, - жиIащ абы. - Апхуэдэу щIыжысIэм щхьэусыгъуэ иIэщ. Къафэм хэмытам, абы хэзымыщIыкIым ищIэркъым, уеблэмэ и нэгу къыхущIэгъэхьэркъым а лэжьыгъэм гугъуехьу пылъыр. Укъызэрыфэр, ансамблым узэрыхэтыр щажепIэкIэ, ар лэжьыгъэу къэзымылъыти щыIэщ. Апхуэдэхэм деж быдэу жызоIэ си бын а лъэныкъуэмкIэ сымыгъэплъэну. АтIэми, сыкъэфэну сыхуейщ, си гум фIэфIыр аращ жиIэмэ, пэзубыдыфынукъым».
Зэщхьэгъусэхэм зы Iуэху зэрызэдащIэр яфIэкъабылщ. Ежьэн, мазэ бжыгъэкIэ къэтын хуейуэ лэжьыгъэм къащыхуигъэувкIэ, унагъуэр зэгъусэмэ куэдкIэ нэхъ тыншщ. «Ди IэщIагъэм гугъуехьу пылъыр тIуми къыдгуроIуэри, зэхудэчых, зэхэщIыкI жыхуэтIэхэр ди унагъуэм щыяпэщ», - жеIэ Къуэныкъуейм.
Алим дызэреупщIахэм ящыщт, ансамблым езыр хэмытамэ, Иринэ а IэщIагъэм ирилэжьэну хуидэнрэ хуимыдэнрэ. «Уи IэщIагъэр хыфIэдзэ жысIэу зэрыпэзмыубыдынум шэч къытесхьэркъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, уи псэм фIэфI лэжьыгъэр IэщIыб уагъэщIа нэужь, куэдкIэ нэхъыфI IэнатIэ упэрагъэувэми, ар уи гум къищтэнукъым, ахъшэ къыпэкIуэри пфIэIэфIынукъым. Абдежщ мыарэзыныгъэри, гукъеуэри, псалъэмакъри къыщежьэнур. ИтIанэ унагъуэ насыпми упыкIауэ аращ. Абы къыхэкIкIэ нэхъыфIщ дэтхэнэри и гум къыдыхьэ лэжьыгъэм пэрытмэ».
Зэщхьэгъусэхэм фIыгъуэу къалъытэ Урысейми хамэ къэралхэми къыщацIыху, фIыуэ къалъагъу «Кабардинка»-м я гъащIэр зэрырапхыфар.
СОМГЪУР Синэмис.
Къуэныкъуейхэ я хьэщIэщ Къумахуэ Мухьэдин, Нэхущ Чэрим, Лосэн Тимур сымэ. 2008 гъэ
Лъабжьэ быдэ
ГъэсакIуэхэм папщIэ псалъэ
Ныр Азидэ къэфэным и щэхухэм дыхигъэгъуэзат (Пионерхэм я унэм дыщекIуэлIам). КъэфакIуэ, гъэсакIуэ цIэрыIуэ Дашу Хьэшыр «Нальчанка»-м дыхэту илъэсищкIэ дызэригъэсами куэд къыхэтхащ. Гупым узэрыхэтыну щIыкIэр Хьэшыр къыдгуригъэIуащ. Гъуни нэзи иIэтэкъым абы бгъэдэлъ щIэныгъэм.
«Нальчанка»-м Алэкъей Мухьэмэд щыщылэжьами, ди зэфIэкIым абы хигъэхъуащ. И ныбжьыр илъэс 30 хъуауэ арат а цIыху телъыджэм УФ-м щIыхь зиIэ и артист цIэр къыщыхуагъэфэщам. 1986 гъэм Мухьэмэд дыхуигъэхьэзырауэ щытащ ЩIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я дунейпсо фестивалым. Алэкъейм ди къэфэкIэу щытын хуейр къыдгуригъаIуэ къудей мыхъуу, езым ар зэребгъэлъагъужыным хуэдэу къыббгъэдилъхьэрт. Езым и къэфэкIэу щытам лъэщIыхьэн нобэр къыздэсым ямылъэгъуауэ жаIэ. ТехникэкIи, зыIыгъыкIэкIи, хьэлкIи ар псоми къахэщырт.
Щыми - Азиди, Хьэшыри, Мухьэмэди - я гъэсэкIэкIэ, къэфэкIэкIэ Кавказым къащытекIуэн щыIа хъункъым, щхьэж и ныбжьым теухуауэ. Ахэр фIыуэ егугъуащ сабийхэмрэ щIалэгъуалэмрэ я гъэсэныгъэм.
«Кабардинка»-м Битокъу зэкъуэшхэр дыхыхьэн щхьэкIэ, зи гугъу сщIа цIыхухэр сэбэпышхуэ къытхуэхъуащ, сызэригугъэмкIэ, я гуащIэ емыблэжу абыхэм я зэфIэкI къытхалъхьащ.
Хамэ къэрал лэжьыгъэр
- Хэхэс адыгэхэм я дунейр зыхуэдэр щыслъэгъуар 1995 гъэм Иорданием лэжьыгъэ IуэхукIэ сыщрагъэблэгъарщ, - пещэ Битокъум и псалъэм. - Иорданиер езыр къэрал зызыужьахэм ящыщщ, къулейщ, адыгэми абы зэфIэкI щаIэщ. Яхэтщ, дауи, абыхэм нэхъ къулейсызхэри, зи анэдэлъхубзэр зыщIи, ар зыIэщIэхуаи. СфIэфIу, сфIэгъэщIэгъуэну си лъэпкъэгъухэм сахэтащ а лъэхъэнэм. Нэхъыбэу гулъытэ зыхуэсщIыр яхъума къафэхэрт, пшыналъэхэрт, хъыбархэрт. Сыхуэнэхъуеиншэу ахэр зэхуэсхьэсырт. Пасэрейм адыгэр зэрызэхэтам хуэдэу абыхэм я къафэхэр, джэгухэр къызэтрагъэнэфащ. Джэгум и мызакъуэу, щIалэгъуалэр хъуэрыбзэкIэ зэпсалъэу, зэдэгушыIэу... узэрыгушхуэн куэд ядэслъэгъуащ. АдыгэбзэкIэ мыпсэлъэф яхэтми, абыхэми адыгэ джэгу ящI, я щэнхабзэм ирипагэу.
1998 гъэм Битокъу Беслъэн къэралитхум - Америкэм, Голландием, Иорданием, Сирием, Тыркум щылэжьэну ирагъэблэгъащ. Тыркум адыгэр куэду зэрыщыпсэум, нэхъыбэм зэралъэIэсынум трищIыхьри, а къэралым кIуауэ щытащ. Абы зэры-щыIа илъэсибгъум къриубыдэу Беслъэн лэжьыгъэшхуэ зэфIигъэкIащ: къэфэкIэм, бзэм ныбжьыщIэхэр зэрыхуигъэсам къыдэкIуэу Тырку къэрал телевиденэм адыгэм къарита дакъикъэ 30-р ягъэхьэзырын щыщIадзам ядэIэпыкъуащ. «СфIэмыфIыщэу, сфIэгугъуу къежьа а Iуэхум сытригъэгушхуат Думэныщ Iэулэдин. ПсалъэкIэ сиущийми, IуэхукIэ зыкъысщIигъакъуэми ар сэбэпышхуэ къысхуэхъуащ», - жеIэ Беслъэн.
Битокъум адэ-анэхэр къыхуэарэзыт, я щIэблэм ар зэрыхуэсакъым папщIэ.
«Адыгэу къэнэну сыхуейщ си быныр» - арат и гуращэр дэтхэнэ зыми. Ауэ зэгуэр анэдэлъхубзэр пIэщIэхуамэ, Iуэхур зэгъэзэхуэжыгъуей мэхъу. Бжэгъу хъуар къэбгъэшыну ущыхуежьэкIэ зэрызэфIэщIыкIым ещхьу, балигъ хъуа цIыхури къутэнкIэ шынагъуэ щыIэщ. Апхуэдэ къэмыхъуным сыхуэсакъащ. ЩIалэфI куэдым сахуэзащ, дызэдэлэжьащ, дызэдэIэпыкъуащ.
Ди уджхэри къафэхэри узыдежьу хъу защIэщ, ар хэхэсхэм я деж нэхъыбэу щынэрылъагъущ. Нобэр къыздэсым хабзэфIу абыхэм зэрахьэ джэгу зэхашамэ, щIалэ гуп лъэныкъуэкIэ иувыкIрэ уэрэд жаIэу», - къыддогуашэ Беслъэн.
Абы игъэса ныбжьыщIэхэм концертхэр иригъэту къалэ-къалэкIэрэ Тыркур къызэхакIухьащ. Беслъэн къыхегъэщ абазэхэм я пасэрей къафэхэр нэхъ зэрахъумар. Шапсыгъхэм мащIэу къафIыхыхьащ я гъунэгъуу псэу лъэпкъым и къэфэкIэхэм ящыщ. Арами, «Уэркъ къафэр» яIэщ, уджыр, лъапэрисэр ягъэзащIэ. КъыжыIапхъэщ «Уэркъ къафэм» лIэужьыгъуэ зыкъом иIэу къызэрыщIэкIар (уэркъ къафэ, къафэ кIыхь, къафэ къуаншэ, н.).
- НэхъапэIуэкIэ, «Кабардинка»-м дыхэту Тыркум дыщрагъэблэгъами дгъэщIэгъуат ди лъэпкъэгъухэм я зэхэтыкIэр, я джэгукIэхэр. 1993 гъэм абы къафитI къыздитшауэ щытащ: убых къафэмрэ (лъапэрышэ) къафэ къуаншэмрэ. «Убых лъапэрышэ», «Беслъэней къамэрыфэ», «Шапсыгъ удж», «Бжьэдыгъу ислъэмей», «Уэркъ къафэ» - мыпхуэдэ цIэхэр къафэхэм иритри, щэнхабзэ, гъуазджэ къулей дызэриIэр къыхигъэщу, Думэныщ Iэулэдин концерт программэ купщIафIэ игъэхьэзырауэ щытащ.
Зи гугъу сщIа псори зэхьэлIар ди «Кабардинка»-ращи, дунейм фIыгъуэу тетыр абы хуэфащэщ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
Нартокъуэхэ Мухьэмэт-Джэрийрэ Нинэрэ
Нэмыс зыхэлъым, гу-щIэгъулыуэ щытым пщIэ зэрыхуащIыр щынэрылъагъут Нартокъуэ Мухьэмэт-Джэрий и деж. Абы хэлът лIыгъэри, хабзэри, зэчий къызэрымыкIуэри.
Брамтэ щыщ Нартокъуэ Мухьэмэт-Джэрий 1941 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым Уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблым хыхьауэ щытащ. Илъэс 15-кIэ абы къыщыфат сэ гупым сыщыхыхьам. ЖысIэфынущ абырэ сэрэ дызэрызэдэлэжьа илъэсхэм зэныбжьэгъуфI дызэхуэхъуауэ - езыри фIыуэ къысхущытащ, сэри сыт щыгъуи сыхуэарэзыт. Къызэрыфэн хуейм, утыку итыкIэм сыхуигъэсащ Нартокъуэм. Шэру Соня и гъусэу абы «Къафэр» игъэзащIэрти, концерт ттыну къуажэхэм дыщыкIуэхэм и деж сэ сыкъыдидзырти, и пIэкIэ сыкъигъафэрт, «нэхъ щIэх уесэн щхьэкIэ» жыхуиIэу.
Илъэс зыбжанэкIэ дэ тIур икIи дыкъафэу икIи хьэлъэзехьэу дызэдэлэжьащ. ИтIанэ щакIуэ кIуэрт пщэдджыжь къэсыхункIэ. Абы къызэрикIыжуи, къыкIэрыху и Iуэхум къыхэмыхуэу, къэфэным иужь ихьэрт. ЦIыхуфIт, гушыIэрейт, гупым пщIэ щызиIэт. ЩIалэгъуалэр ахъшэ щIыхуэ дыхуей щыхъум и деж арат зызыхуэдгъазэр, зэи зыкIи уигъэщIэхъунутэкъыми.
ЛIыгъэ хэлът жысIакъэ! Абы и щыхьэту зы хъыбар цIыкIу къэсхьынщ. Зы къэрал гуэр, сыт хуэдэми сщIэжыркъым, къызэхэткIухьауэ дыкъыздэкIуэжым, Ростов дыкъэмысыпауэ, зы гуп цIыкIу ди вагоным къытеуащ. ХъунщIакIуэхэр мывэкIэ къыдэуэу, башхэр къыттракъутэу щыхуежьэм, фэбжь зылъысаи къытхэкIащ. Мухьэмэт-Джэрий къыттеуахэм ящыщ зым иIыгъ бжэгъур къытрихри, япэуват… «Кабардинка»-м гъуэгуанэ куэд, псы Iэджэ зэпиупщIащ. Зи гугъу сщIа Iуэхум хуэдэхэри тлъэгъуам щыщ Iыхьэщ...
1958 гъэм Монголием дыщыIащ. Сэ сымаджэщым сыщIэхуэри, концертхэм сыхэтакъым. Ансамблым зыкъигъэлъэгъуэн зэриухыу Мухьэмэт-Джэрий, фащэр зыщихыжынми зэман иримыгъэхьу, епIэщIэкIыу щIэупщIакIуэ нысхуэкIуэрт. Зы пщыхьэщхьэ дэкIа къыщIэкIынкъым абы сыкъимылъагъуу. ЩыIэщ апхуэдэ цIыхуфIхэр!
Нартокъуэм и къэфэкIэу щытам и гугъу щыпщIкIэ, ар Iэзэт жыпIэныр мащIэщ. Адыгэ къафэхэм къищынэмыщIа, а зэманым дэ утыку къитхьэу щытащ адрей лъэпкъхэми я щэнхабзэр. Мухьэмэт-Джэрий псори зэхуэдэу къехъулIэрт. Апхуэдэ зэфIэкIым папщIэ, Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъум ирихьэлIэу, Нартокъуэм къыхуагъэфэщат «РСФСР-м щIыхь зиIэ и артист» цIэ лъапIэр.
Нартокъуэ Мухьэмэт-Джэрий ипхъу Нинэ школыр къиуха нэужь, 1967 гъэм Налшык дэта культпросвет училищэм щIэтIысхьащ. КъафэмкIэ къудамэм абы зыщигъэсащ къэфакIуэ цIэрыIуэ Дашу Хьэшыр и деж. «Зыгуэр къызгурыIуэ зэрыхъурэ къафэм сыдихьэхырт, - жеIэ езы цIыхубзым. - Си адэр «Кабардинка» ансамблым хэтти, и ныбжьэгъу къэфакIуэхэр куэдрэ ди унэм къеблагъэрт, сэри зэпымыууэ абыхэм я концертхэм, зыщагъэхьэзырхэм сыздашэрт. Езанэ классым къыщыщIэдзауэ художественнэ самодеятельностхэм сыкъыщыфэурэ сыкъыдэкIуэтеящ. Къафэм гу хуэзмыщIыну Iэмал сиIакъым».
Нинэ культпросветыр къызэриухыу, 1970 гъэм, «Кабардинка»-м хыхьащ икIи и гур етауэ а IэнатIэм илъэс 25-кIэ пэрытащ. «Къафэр» щызэхэсхкIэ, си нэпсхэр къысфIыщIож, а макъамэр си псэм хэлъщ, - жеIэ Нинэ. - Ансамблым и унафэщIхэм, сызыхэта гупым ятеухуауэ сыту фIы куэд сигу къина!»
Аращ сэ кIэщIу жысIэфынур Нартокъуэ Мухьэмэт-Джэрийрэ Нинэрэ ятеухуауэ.
СОТТАЕВ Къанщауэ, КъБР-м и цIыхубэ артист.
ЦIыхум уахэтыныр насыпкъэ?!
Ныр Рае 1948 гъэм жэпуэгъуэм и 15-м Курыт Азием къыщалъхуащ. Шэбэзджэрийхэ я унагъуэр Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщыIэпхъуэжар 1959 гъэрщ. Хъыджэбзым курыт школыр къиухащ, Налшык педагогикэ училищэм, КъБКъУ-м тхыдэмкIэ и къудамэм щеджащ. Уеблэмэ егъэджакIуэ IэщIагъэм Рае зы зэманкIэ ирилэжьащ.
«Кабардинка» къэфакIуэ гупым ар щыхыхьар 1968 гъэрщ. «Ансамблым къэфакIуэщIэхэр къищтэу щызэхэтхым, си шыпхъумрэ сэрэ абы дыхыхьащ. Куэдрэ дыкIуагъэнтэкъым, ди адэм къытпиубыду, абы дыкъыхэкIыжын хуей щыхъуам, - игу къегъэкIыж Рае. - Арщхьэ-кIэ а зэманым республикэм щэнхабзэмкIэ и министру щыта Ефэнды Джылахъстэн: «Сэ си нэIэ ятезгъэтынщ хъыджэбзхэм», - щыжиIэм, ди адэр арэзы хъуащ.
Нырыр ансамблым щыхыхьа илъэсым къыщыщIэдзауэ Алжир, Тунис, Мароккэ, Австралие, Новэ Зеландие къэралхэм щыIащ. «Сщымыгъупщэжыр Австралием дыщыкIуарщ. Сыт хуэдэу дахэт, къабзэт абы и къалэхэр!» - жеIэ Рае. Абы къыхегъэщ дэнэ щIыпIэ ахэр мыкIуами, сыт хуэдэу гугъу емыхьами, дапщэщи зы фIыгъуэ гуэрым къыхуэпабгъэу щалъхуа хэкум къагъэзэжу зэрыщытар. Сыбы-рым щежьэхэм, къэфакIуэхэр зэрыс вагонхэм псыр щыщтырт, ахэр щIакIуэхэм кIуэцIысу гъуэгуанэхэр зэпачырт. «Апхуэдэхэм дежи дэ ди гум илъ макъамэмрэ ди нэгум щIэт къафэмрэ ды- къагъэхуабэрт», - пещэ Рае.
Ар зыдэлэжьахэм зыхуэмыарэзы яхэткъым. «Кабардинка»-м и художественнэ унафэщI Гальперин Григорий, гъэсакIуэ Iэзэ Ульбашев Мутай, ансамблым и унафэщI Аронов Евгений - псоми зы щапхъэ гуэр ятрихауэ къелъытэ абы. «ДзыхьмыщIхэ Къэралбийрэ Зарэрэ нэхъ гъунэгъуу сахущытащ, къэфэнымкIэ абыхэм я деж куэд къыщысщIащ. Ди пшынауэ телъыджэт Уэрэзей Лидэ. А бзылъхугъэм гъащIэм и сыт хуэдэ IуэхугъуэкIи уепсэлъэфынут. Сызыхэтахэм я фIыщIэщ лъэпкъ макъамэр фIыщэу зэрыслъэгъуар. Ноби макъамэр щызэхэсхкIэ, си гур къолъэт, лъакъуэхэр къэфэну йоIэ», - къыпогуфIыкI Рае.
Унагъуэ ихьэу сабиитI къыщыщIэхъуэм, бзылъхугъэр ансамблым къыхэмыкIыжу хъуакъым. Ауэ ар Iуэхуншэуи щысакъым. 1992 гъэм ар Лъэпкъ музейм и лэжьакIуэ хъуащ. Экскурсоводу, IэщIагъэлI нэхъыжьу, музейм и гъэтIылъыгъэхэр зыхуей хуэзыгъазэ лэжьакIуэ нэхъыщхьэу - сыт хуэдэ IэнатIэ къыхуамыгъэфащэми, Рае жэуаплыныгъэ хэлъу пэрытащ. КъБР-м Печатымрэ хъыбарегъащIэ IэнатIэхэмкIэ и министерствэу щытам къудамэм и нэхъыщхьэу щагъэувми, абы и лэжьыгъэр нэсу зэфIихащ. Мы зэманым цIыхубзыр «Ридадэ» шхапIэм кадрхэмкIэ и къудамэм и унафэщIу щолажьэ.
Нырым и псалъэхэм дыщIегъу: «Сызыпэрыхьэ дэтхэнэ IэнатIэми гушхуэныгъэ къысхелъхьэ. СфIэфIщ цIыхум сахэтыну. Ар насыпкъэ?!»
Къанщауэ Мэлычыпхъу.
Ди къэфакIуэхэр къазэрыщыхъуар журналистхэм я псалъэкIэ
«Меркурий» (Лонсестон):
Тасманием (Австралием и штатщ - «АП») зэи имылъэгъуа концертщ «Кабардинка»-м утыку кърихьар. «ИслъэмейкIэ» къыщIэзыдза гупыр пшыхьыр екIуэкIыхункIэ цIыхухэр къызэрыдихьэхыным пылъащ. Концерт пэшым къекIуэлIахэми зыгъэпсэхупIэ яIакъым: гъуазджэ къызэрымыкIуэм дихьэхахэр я пIэ изагъэртэкъым, пIейтейрт, Iэгуауэшхуэхэр яIэтырт. Гукъинэ абыхэм ящыхъуахэм ящыщщ гушыIэ къафэхэр... «Кабардинка»-м лъэпкъ къэфэкIэ къигъэлъагъуэм и кууагъыр къэплъытэмэ, ар балетым хуэкIуэу къыщIэкIынущ...
«Кларин» (Аргентинэ):
- «Кабардинка»-р къызэрыфэм димыхьэхын щыIэу фIэщ щIыгъуейщ. Хьэлэмэтщ - щIалэхэр я Iэпкълъэпкъ псомкIэ, уеблэмэ нэкIи къофэ. ПсынщIэу, жану ягъэзащIэ къафэхэм удрагъэхьэх. ЦIыхубзхэми я зыIыгъыкIэм щхьэхуэу утепсэлъыхь хъунущ. Нэхъ щэныфIэу щытыхункIэ, нэхъ гурыхьыж мэхъу ахэр... Абыхэм къащыпс фащэхэр нэхъ дахэж зыщIыр, къызэрытщыхъумкIэ, я лъэпкъым папщIэ пагэу ар абыхэм зэрызэрахьэрщ.
Инна КАШЕЖЕВА
КАФА
Ночь текла, горячая, как кофе.
По лесам текла, как по усам…
Кабардинцы танцевали кафу,
Поднимая руки к небесам.
То звала, то шорохов пугалась,
То вдруг обжигала, как огонь…
Ласково, как женщина, смеялась
В пальцах кабардинская гармонь.
До сих пор я слышу эти звуки,
До сих пор я вторю голосам,
И застыли надо мною руки,
Поднятые в танце к небесам.
И глаза прищурены лукаво,
Полные улыбок и огня…
Обжигая, солнечная кафа
Оживает в сердце у меня.
1962 год
