РСФСР-м щIыхь зиIэ, УФ-м и цIыхубэ артист Токъуий Хъусен ящыщщ цIыхухэм гукъыдэж ин езытахэм, ди лъэпкъ театр гъуазджэм зезыгъэужьу абы набдзэ хуэхъуахэм.
Токъуий Хъусен 1927 гъэм мазаем и 5-м Нартан (Къылышбийхьэблэ) къуажэм къыщалъхуащ. Ар къызыхуигъэщIар сценэрт. Пасэ дыдэу, Нартан къуажэм и курыт еджапIэм щыщIэсым, спектаклхэм дахьэхыу, Налшык къакIуэурэ театрым «щыхьэщIэу» щытащ. 1945 гъэм ар щIэтIысхьащ Лъэпкъ театрым и унэм къыщызэIуаха студием. Абы илъэсищкIэ щеджащ, кърат дерсхэр зыхилъхьэу, артистхэм я лэжьэкIэри и нэгу щIэкIыу. Студиер къызэриухыу, театрым лэжьэн щыщIидзащ. Псэемыблэжу и IэнатIэм бгъэдэтащ, спектакль зэмылIэужьыгъуэхэм роль нэхъыщхьэхэр щигъэзащIэу.
Роль щитIым щIигъу ищIащ Токъуий Хъусен. Абы и лIыхъужьхэм я образхэр зэхэплъхьэжмэ, адыгэлI щэджащэм и образ уардэр нэрылъагъуу уи нэгу къыщIэзыгъэхьэщ. Къэбгъэлъагъуэмэ, лIыхъужь ролу нэхъыбэ дыдэ адыгэ театрым щызыгъэзэщIар Токъуий Хъусенщ. Апхуэдэу «Тыргъэтауэ», «Эдип» пьесэхэм къытращIыкIа спектаклхэм Токъуийр зэрыщыджэгуар куэдым ягу дыхьащ икIи гукъинэж ящыхъуащ. Ар ящыщу къалъытэрт псэкIэ джэгу актёр Iэзэхэм.
Хъусен и лэжьыгъэм щытхъухэр, дамыгъэ лъапIэхэр къыпэкIуащ. ЗэфIэкI зэриIэр, и къалэнхэм гурэ псэкIэ зэрегугъур наIуэ къэхъури, и пщIэми ину зиIэтащ. Артист щэджащэм тхуэнейрэ къыхуагъэфэщащ КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и ЩIыхь тхылъыр, Профсоюзхэм я Къалмыкъ область Советым, Адыгейм ЩэнхабзэмкIэ и управленэм, Театрхэм я урысейпсо еплъыныгъэм зэрыщытекIуам, Къэбэрдей-Балъкъэрым ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм, Радиомрэ телевиденэмкIэ къэрал комитетым я щIыхь тхылъхэр, «Хэку зауэшхуэм и зэманым зыхэта псэемыблэж лэжьыгъэм папщIэ», «Хэку зауэшхуэм къыщытхьа ТекIуэныгъэр илъэс 50 щрикъум ирихьэлIэу» медалхэр, «Ленин» орденыр.
Токъуий Хъусен и Хэкумрэ лъэпкъымрэ хуэпэж икIи хуэфащэ адыгэлI щыпкъэу псэуащ. Абы и гуащIэр ноби цIыхухэм ящыгъупщэркъым.
Гъуэгу пэж, гъуэгу гугъу
Театрыр гъуазджэхэм я нэхъ хьэлэмэтщ, лъэпкъхэр нэхъ зыхуэныкъуэщ. Драматург ин Островский Александр жиIэгъащ: «Академиехэм, музейхэм, университетхэм хуэдэу, театрри лъэпкъыр зэрефIакIуэм и щыхьэт нэсщ. Дэтхэнэ лъэпкъри, лъэпкъ цIыкIури, анэдэлъхубзэри езым къыдэхъуа театр иIэну, абы иригушхуэну хуитщ! Театрым зи гъащIэр езыпха цIыхур гъуэгу гугъу теувами, жыпIэ хъунущ гъуэгу пэж, гъуэгу махуэ теувауэ. Ар гъуэгу махуэщ, цIыхур дахагъэм хуэбущийуэ, хуебгъаджэу щытщи…».
ЦIыхухэр дахагъэм хуэзыгъасэ, фIым хуэзыущий артист гъуэзэджэт Токъуий Хъусен. Ар ди къуажэхэм, къалэхэм, фIыуэ къыщацIыхурт. Ди лъэпкъ театрым зиужьынымкIи абы куэд хузэфIэкIащ.
Токъуийм Налшык щыIа театральнэ студиер 1948 гъэм къиухащ. Япэ махуэхэм щыщIэдзауэ Хъусен роль гугъухэр къыхуагъэфащэ, зэфIэкI иIэуи зыкъегъэлъагъуэ. Москва театральнэ институт къыщызыухахэм ядэхъун, ядэлэжьэфын папщIэ, Хъусен и къару еблэжакъым - театр гъуазджэм теухуауэ литературэ куэд щIиджыкIащ.
Лъэпкъ тхыдэм, литературэ тхыгъэ цIэрыIуэхэм къахэкIа образхэм артист куэд пэлъэщыркъым. А образхэр сценэм щагъэлъэгъуэну къалэн зыщащIыр зэфIэкIышхуэ зиIэхэрщ. Токъуийм мызэ-мытIэу цIыхубэм фIыуэ ялъагъу лIыхъужьхэм я образхэр сценэм щиузэщIащ. Абыхэм ящыщщ Акъсырэ Залымхъан и «Дахэнагъуэм» щигъэзэщIа Джэримэс и ролыр. ЦIыхубэ насыпым и лъыхъуакIуэ бжэныхъуэ щIалэм и гуращи, и хьэл-щэни, ар Дахэнагъуэ зэрыхуэпабгъэри ди фIэщ ищIу Хъусен дигъэлъагъуфащ. ИкIи «Дахэнагъуэм» зэгуэр уеплъауэ Джэримэсыр пщыгъупщэжынкъым, уеблэмэ Токъуийм нэмыщI а ролыр нэгъуэщIым игъэзащIэу къыпхузыщыгъэхъуркъым.
Апхуэдэу гум къонэж Хъусен «Къызбруным» щищIа ЛIыхъусан, «Къанщобийрэ Гуащэгъагърэ» Къанщобий сымэ я образхэр.
Дуней псом щыцIэрыIуэ пьесэхэм я лIыхъужь зыбжанэ Хъусен адыгэ сценэм щигъэлъэгъуащ: - Шекспир и «Ромеорэ Джульеттэрэ» спектаклым - къехъулIэрт Ромео и ролыр. Назим Хикмет и «Лъагъуныгъэм и хъыбарым» Фархаду щыджэгуащ. Артистым псом хуэмыдэу къохъулIэ цIыхубэ насыпым щIэбэнхэм я ролхэр.
Токъуийр къызыхэкIа лъэпкъым и гуращэфIхэр къызыгурыIуэ цIыхут, адыгэ гъуазджэм бжьыпэр щызыIыгъхэм ящыщ зыт. Ар зи лэжьыгъэм щIэх арэзы темыхъуэ, сыт щыгъуи щIэ гуэр къэзылъыхъуэ актёрт.
Шолоховым и «ЩIыщIэ къэIэтам» Нагульнову щыджэгуну Токъуийр щIэхъуэпсырт. Дунейпсо революцэм итхьэкъуа а цIыху щхьэмыгъазэм и образыр адыгэ сценэм зэрыщигъэлъэгъуэнум ар игъэпIейтейрт. ИкIи а мурадыр къехъулIащ. Хъусен а образыр гуимыхужу, щIэщыгъуэу ди нэгу къыщIигъэуващ.
ДыщэкI КIунэ, ТIыхъужь Алий сыми «ЩIыщIэ къэIэтам» зэфIэкI яIэу щыджэгурт. Театрым и артист нэхъыфIхэм спектаклыр драмэ театрхэм я урысейпсо еплъыныгъэм щагъэлъэгъуати, щIыхь тхылъым и япэ нагъыщэр къыхуагъэфэщащ.
Хъусен нэгъуэщI образ куэди гуимыхужу ди сценэм къыщигъэщIащ. Артистым и зэфIэкIым зиузэщIащ, и зэфIэкIым хэхъуащ. Ауэ зыхунэсам ар зэи къыщызэтеувыIакъым. И гъуазджэмкIэ цIыхухэр фIым хуишэ зэпытт.
Хъусен ящыщтэкъым театрыр нэгузегъэужьыпIэу къэзылъытэхэм. Абы дежкIэ театрыр лэжьапIэт, гъуазджэм и пэжыр къыщыщIауIукI кIыщт. А кIыщым сыт щыгъуи езыр гъукIэгъэсэну щылъащэу зыкъыщыхъужырт. Аращ и гуащIэ щIемыблэжари. Арат абы мыпхуэдэу щIыжиIэри:
«Артистыр, дапхуэдэу Iэзэми, образым лъыхъуэн хуейщ. ЗыкъыфIэмыщIыжу, емызэшу гъащIэм хуеджэу, цIыху хьэл Iэджэм ихьэфу щытын хуейщ».
А псалъэхэм къаIуатэ Токъуий Хъусен лэжьыгъэм зэрыхуэпэжар, гумызагъэу зэрыхущытар.
Театрым зэрыщылэжьа зэманым Хъусен щIыхь тхылъхэр, медалхэр къыхуагъэфэщащ. Ауэ ар псом хуэмыдэу нэхъ зэрыгушхуэ, ди къэралым и дамыгъэ нэхъ лъапIэ дыдэт Ленин орденыр. Къыхэгъэщыпхъэщ, Къэбэрдей-Балъкъэр драмэ театрым и актёр нэхъыфIхэм ящыщу апхуэдэ дамыгъэ зратар абы и закъуэу зэрыщытыр. Ар и щыхьэтщ Токъуий Хъусен и зэфIэкIыр лъагэу зэрыщытам.
Тхьэзэплъыж Ислъам.
ГъащIэ гъусэ
Сценэм къызэрихьэу узэщIэзыубыдэ, гурыгъу-гурыщIэ куу къыппкърызыгъэхьэхэм ящыщщ РСФСР-м и цIыхубэ артист Токъуий Хъусен. Къэбэрдей-Балъкъэр театр гъуазджэм къикIуа гъуэгуанэр, къихьа зыужьыныгъэр абы и цIэм къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ.
Джэгуу сценэм щиткIэ театрым узэрыщIэсыр пщызыгъэгъупщэ, уи нэгу щIэкI псоми уэри ухэту къыпщызыгъэхъу актёрхэр щыIэщ. Абыхэм уагъэгуфIэ, уагъэгузавэ, уагъэпIейтей, узэгуагъэп. Ауэ, мис спектаклыр еух. Сценэр зэхуащIыж. Театрым и уэздыгъэхэр ягъэункIыфIыж. ЦIыхухэр зэбгрокIыж. Языныкъуэхэм деж къызэрыхъум хуэдэу, актёр Iэзэм къигъэщIа образыр кIуэдыжыркъым. Ар, гумрэ псэмрэ дыхьащи, гъащIэ гъусэ пхуохъу.
Токъуий Хъусен театреплъ минхэм фIыуэ ялъэгъуащ икIи абы и Iэзагъэм итхьэкъуахэм къащохъу ар зыхэмыт спектаклыр зыгуэр хущыщIэ хуэдэу. Дауи, артистым дежкIэ абы нэхъ лъапIэ щыIэкъым. Езы Хъусени сценэншэу и гъащIэр и нэгу къыхущIэгъэхьэртэкъым. Дауэ гъуазджэм и гъуэгу гугъум теува ар? ЗэрымыщIэкIэ. Хъусен и хъуэпсапIэхэм зэи къыхыхьэртэкъым артист хъуну. Нартан курыт школым и художественнэ самодеятельностым жыджэру хэтми, ар зыщIэхъуэпсыр механизатор хъунырт. Зауэ нэужь лъэхъэнэм а IэщIагъэм нэхъ пщIэшхуэ зиIэ къуажэм щыIэтэкъым.
Ауэ махуэ гуэрым Токъуийхэ щыхьэщIащ Къэбэрдей-Балъкъэр драмтеатрым и артист Щхьэгъэпсо Мухьэмэд. «НакIуэ театрым, уеджэнщ, артист ухъунщ. Уэ зыгуэр къыпхэкIынущ», - жриIащ абы щIалэщIэм. Хъусен, зыкъомрэ темыгушхуами, арэзы хъуащ.
Ауэ Iуэхур зыщыпэмыплъам къыщыкъуэкIащ. Театр студием щIагъэтIысхьэнухэр ирикъуат. Хъусен мурад зыхуищIа Iуэхум пикIуэтыжыну и мурадтэкъыми и актёр лэжьыгъэм щIидзащ театрым и пщIантIэпхъэнкIыу. Пэжщ, абы пщIантIэ ипхъэнкIакъым, унафэм апхуэдэу иратхэри, студием щрагъэджащ.
Артист куэд щыIэу къыщIэкIынкъым Хъусен хуэдэу занщIэу зи насып къикIа. Студиер къызэриухыу, ролыфIхэр ирату щIадзащ. ИкIи япэ дыдэу сценэм къыщихьа махуэхэм щыщIэдзауэ абы къигъэлъэгъуащ зэфIэкI зэриIэр, адрейхэм зэрызапимыщIыжынур, атIэ езым и лъагъуэ гъуазджэм зэрыщыпхишынур.
Артист насып… Ар зэманым къигъэув Iуэхугъуэ инхэм пэджэж ролхэр къуатынырщ, пщIа образыр къохъулIэу цIыхухэм гукъинэж ящыхъунырщ. Абы и лъэныкъуэкIэ Хъусен и актёр гъащIэр насыпыфIэт.
Токъуийм и зэфIэкIым нэхъри зыкъыщитIэтащ «Къамботрэ Лацэрэ» спектаклым. Абы щигъэзэщIащ роль нэхъыщхьэр - Къамбот и ролыр. Пэжщ, Къамбот нэгъуэщI лъэхъэнэм и бынщ. ЩоджэнцIыкIу Алий и роман уахътыншэм къыхэтэджыкIа адыгэлI пхъашэм етIуанэ гъащIэ сценэм щритащ Хъусен.
Абы ехъулIэныгъэшхуэ зэриIам ущытепсэлъыхькIэ гулъытэншэу къэбгъанэ хъунукъым мыпхуэдэ зы Iуэхугъуи. А ехъулIэныгъэм и хэкIыпIэхэм ящыщ зыщ джэгуэгъуфIыр. Апхуэдэ джэгуэгъут Сыбэч Быхуэ. А тIуми роль нэхъыщхьэхэр спектакль куэдым щыздагъэзэщIащ.
Хъусен и зэфIэкIым къэухь ин иIэт. Апхуэдэу фIыуэ ар щыджэгуащ урыс, хамэ къэрал классикэ пьесэхэми: Островский Александр и IэдакъэщIэкIхэм, Шекспир и «Ромеорэ Джульеттэрэ» трагедие уахътыншэм, совет драматургхэм я пьесэхэу ди нобэрей цIыхухэр зи лIыхъужь нэхъыщхьэхэм.
Сыт Токъуийм ищIа образхэр апхуэдэу гукъинэж зыщIар? Псом япэу зи роль игъэзащIэ цIыхухэм я гупсысэхэр тэмэму зэрыдигъэлъагъуфырщ. Абы и щапхъэщ КIыщокъуэ Алим и «Гъуэгуанэ» драмэм хэт Аслъэнджэрий и образыр. УмыпIейтеин плъэкIыркъым зи хэкум пэIэщIэ хъуа цIыхум и псэм щыщIэр зыхуэдизыр Хъусен щыдигъэлъагъукIэ. Сыт хуэдиз хьэзаб телъ Аслъэнджэрий! Зауэм щыгъуэ гъэрыпIэ ихуэу Тыркум къыщыхута адыгэлIым и псэм игъэвыр уигъэпIейтейуэ, уеблэмэ уи щхьэфэцыр игъэтэджу артистым и нэгум къощ. Абы и псалъэхэм къыхэIукI щэIум уи гущIэм зыкърегъэгъазэ.
Хъусен и Iэзагъэм ди республикэм къыдэкIуэу Къэрэшей-Шэрджэсым, Адыгейм я гуащIэрыпсэухэр щыгъуазэт. Токъуийм Iэгуауэшхуэ хуаIэтащ москвадэсхэми.
Мэзыхьэ Борис, тхакIуэ.
Дэрэжэгъуэ
Илъэс куэдкIэ садэлэжьащ сэ Токъуий Хъусенрэ абы и гъусэу Къэбэрдей къэрал драмэ театрым и сценэм спектакль хьэлэмэтхэр щызыгъэуву, цIыхубэм езыгъэлъагъуу щыта артист щэджащэхэмрэ. Хъусен зымыцIыху куэд щыIэтэкъым - ини цIыкIуи. ЯцIыху къудейм къыщымынэу, фIы дыдэу ялъагъурт.
ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ ди Къэбэрдей драмэ театрми, Москваи, нэгъуэщI къалэ зыбжанэм дэт театрхэми Токъуийр хэту репетицэ Iэджэ, спектакль куэд сыщеплъащ. Зэпымыууэ Хъусенрэ абы и ныбжьэгъухэмрэ я джэгукIэм сригуфIэрт, срипагэрт, сригушхуэрт. Гуапэкъэ апхуэдэ дэрэжэгъуэ бгъуэтыныр!
1982 гъэм и фокIадэ мазэм Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал драмэ театрым и гупитIри зэгъусэу Москва яшауэ щытащ Театр ЦIыкIум зы тхьэмахуэкIэ зыкъыщагъэлъэгъуэну. Ар IуэхугъуитIым теухуат - Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 425-рэ, Совет Союзыр илъэс 60 зэрыхъуам.
Дэ Москва здэтшахэм ящыщт IутIыж Борис итха «Тыргъэтауэ» трагедием тращIыкIа спектаклыр.
Республикэм дикIа гупышхуэхэр москвадэсхэм гуапэу драгъэблагъэри, «Урысей» хьэщIэщым дыщIагъэтIысхьащ. ЕтIуанэ пщыхьэщхьэм цIыхур театрым щIэз къэхъуащ. Къэрал псом щыцIэрыIуэ, СССР-м и цIыхубэ артисткэ Быстрицкая Элинэ я пашэу Москва гъуазджэм хуэлажьэ цIыху гуп, удз гъэгъахэр яIыгъыу, сценэм къихьэщ, псалъэ IэфI куэд къыджаIэри, ди театрым и «Тхьэмахуэр» къызэIутхащ, Iэгуауэ иным щIэту.
А пщыхьэщхьэми къыкIэлъыкIуа махуэхэми ди спектаклхэр екIуу, гъэщIэгъуэну, дэтхэнэ Iыхьэри IэгуауэкIэ иухыу екIуэкIащ. «Тхьэмахуэр» псынщIэ дыдэу блэлъэтащ. ИтIанэ СССР-м ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм драгъэблагъэри ину къытщытхъуащ. ФIы куэд къытхужаIащ искусствоведением и доктор Хайченкэ Г., «Театр» журналым и унафэщI Швыдкой М., РСФСР-м щэнхабзэмкIэ и министрым и къуэдзэхэу Стригановымрэ Кочетковымрэ, ГИТИС-м и егъэджакIуэ Демин В., КПСС-м ЦК-м и инструктор Ильичевэ Н., нэгъуэщIхэми. Абыхэм я псалъэм къыхагъэщащ ролищ зыгъэзэщIа Токъуий Хъусен зэфIэкI телъыджэ зэрыбгъэдэлъыр. Москвадэсхэми икъукIэ ягу ирихьат «Тыргъэтауэ» спектаклыр. Абы къыхэкIкIэ а спектаклыр тIэунейрэ дымыгъэлъагъуэу хъуакъым.
Ди хьэщIэ лъапIэхэм яхэтт тхакIуэ цIэрыIуэ КIыщокъуэ Алимрэ авиацэм и генерал-майор, Совет Союзым и ЛIыхъужь Къардэн Къубатийрэ. Хъусен сценэм къызэрихьэу, а тIум жаIащ мыпхуэдэу:
- Токъуийр Совет Армэм хэтын хуейт, гвардием и офицеру, нэгъуэщIхэм щапхъэфI яхуэхъуу.
- Хьэуэ, ар ди Iуэхум къемызэгъынщ, - сыгушыIащ сэри, абыхэм сабгъэдэсти, - Хъусен дзэм хэтамэ, хэтыт Джэгъэтей и ролыр зыгъэзэщIэнур?
Сыт хуэдизкIэ Токъуийм ущытхъуми, мащIэщ. Абы теухуауэ тхылъ ятхыу къыдагъэкIамэ, хъарзынэт.
Ди щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ Хъусен щиIыгъа увыпIэм щыхьэт хуохъу мыри. Совет властым и зэманым илъэситху планхэр зэфIэкIа нэужь, нэхъыфIу лэжьахэм къэралым и дамыгъэ лъапIэхэр ирату щытащ. Нэхъ лъапIэр Ленин орденырт. НтIэ, а орденыр зэ закъуэ къытлъагъэсати, фIыуэ дыхэплъэщ, дегупсысри, Токъуий Хъусен хуэдгъэфэщауэ щытащ. Къилэжьат ар абы!
АдыгэлI щэджащэр дыпсэуху дигу идгъэлъынщ, лъэпкъым хуилэжьар зыщыдмыгъэгъупщэу. Си фIэщ мэхъу Токъуий Хъусен и цIэр адыгэ лъэпкъым и тхыдэм игъащIэкIэ зэрыхэтынур.
ЕФЭНДЫ Джылахъстэн,
КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министру илъэс куэдкIэ лэжьа.
1997 гъэ
Уахътыншэ
Си гъащIэр театрым къыгуэхыпIэ имыIэу пыщIауэ сыкъогъуэгурыкIуэ. Псом хуэмыдэу си щIасэщ Адыгэ театрым и ехъулIэныгъэхэр, ахэр зи Iэужь актёрхэм я хъэтIыр, къагъэIурыщIэф лъагапIэхэр. Абыхэм сыщегупсыскIэ куэдрэ сигу къокIыж Москва дэт ГИТИС-м сыщыщIэсам ди егъэджакIуэ Гончаров Андрей жиIэрейуэ щыта мыпхуэдэ псалъэхэр: «АртистыфIхэр уиIэмэ, театрыфIи бгъуэтынущ».
АктёрыфI зэи щыщIакъым Адыгэ театрыр. Псом хуэмыдэу зэфIэкI зиIэ артист вагъуэбэ диIащ блэкIа лIэщIыгъуэм и хыщI гъэхэм. А лъэхъэнэм ди театрыр МХАТ етIуанэу убж хъунут - мыбы щылажьэрт Сонэ Мухьэрбий, Шэрий Азрум, Болэ Мурат, ТIыхъужь Алий, ДыщэкI КIунэ, Токъуий Хъусен сымэ.
ДерсыфI Iэджэ къызэзыта актёр гъуэзэджэхэм яхэсIэтыкIыну си гуапэщ Токъуийр. Сыт щхьэкIэ? Ар, пцIы хэмылъу, псоми къахэлыдыкIырт. ЗэфIэкIышхуэ иIэт. Роль нэхъыщхьэхэр абы фIахыртэкъым. Хъусен сэ нэхъыфIу къыщысцIыхуар 1957 гъэрщ, Джэримэсу «Дахэнагъуэ» спектаклым щыхэтарщ. Токъуийм укъызэщIиIэтэу, дэрэжэгъуэшхуэ къуиту, уи псэм IэфIыгъэ гуэркIэ къыхыхьэу игъэзащIэрт бжэныхъуэм и ролыр.
Иджыпсту слъагъу хуэдэу къысфIощI «Палатэ» спектаклым щыщ зы пычыгъуэ цIыкIу. Сымаджэщым зы гуп щIэлът. Абыхэм яхэтт егъэджакIуэ (Токъуийр). Иригъаджэ цIыкIухэм щIэупщIакIуэ къыхуэкIуат (ахэр сценэм къихьэртэкъым), щхьэгъубжэмкIэ щепсэлъылIэу къытфIигъэщIырт. Хъусен зыуэ гуапэу и гъэсэнхэм яIуплъэрт, зыуэ телъыджэу и нитIыр лыдырти, ар пэж дыдэу сабийхэм яхэпсэлъыхь фIэкIа зэрыпщIэн щыIэтэкъым.
Апхуэдэ теплъэгъуэ Iэджэ гукъинэж сщищIат Токъуийм. ЩапхъэфI дыдэщ ар Шолоховым и «ЩIыщIэ къэIэта» романым къытращIыкIа спектаклым Нагульнову зэрыхэтар. Спектаклым и кIэм Нагульновымрэ Давыдовымрэ (абы и ролыр зыгъэзэщIар Мысостышхуэ Пщызэбийщ) хокIуадэ. ЦIыхухэм фIыщэу закъезыгъэлъэгъуа а лIы хьэлэмэтитIым я «фэеплъ сынхэм» Щукарь дадэр (ТIыхъужь Алий) ябгъэдэсу щыплъагъукIэ, зэрыжаIэщи, уи гущIэм зыкъигъазэрт…
ПхуэмыIуэтэжыным хуэдизщ актёр гъуэзэджэхэм я IэужьыфIхэр. Ахэр уахътыншэ щрехъу ди лъэпкъ гъуазджэм и тхыдэм.
Теувэж СулътIан, режиссёр.
Нобэр къыздэсым
КIэмыргуей Валентин:
- Дэ еджакIуэ дыкъыщикIыжам Токъуий Хъусен лIыкут, и гупсысэкIэкIи, и теплъэкIи зэпIэзэрытт. Ар гу къабзэ, псэ хьэлэл зиIэ цIыху пэжт, Iущт, уепсэлъылIэну гъэщIэгъуэнт. Балигъхэми сабийхэми фIыуэ ялъагъу актёрт.
«Шарф любимой» фильмым Токъуий Хъусен КIуэкIуэ Тамарэрэ ТIыхъужь Алийрэ я гъусэу гукъинэжу щыджэгуащ. «ЩIыщIэ къэIэта», «Пащтыхьымрэ пащтыхь гуащэмрэ», «Тыргъэтауэ» спектаклхэм щищIа ролхэр цIыхубэм гунэс ящыхъуауэ нобэр къыздэсым ящыгъупщэркъым.
Шыбзыхъуэ Басир:
- Хъусен илъэс куэдкIэ сыдэлэжьащ. Ерчэн Леонид игъэувауэ щыта «ЕпщыкIущанэ председатель» спектаклым председателым и ролыр тIуми чэзууэ щыдгъэзэщIэну къыщытхуихуэм къыздэIэпыкъуащ, чэнджэщ щхьэпэхэр къызиту. А зэманым Совет Союз псом щагъэуващ а спектаклыр.
И гуащIэм къыпэкIуа пщIэм зэи къызыфIигъэщIыжакъым Токъуийр. Дапхуэдизу и цIэр яIэтами, цIыху къызэрыгуэкIыу къэнэжат. Ар зи нэгум нурыр кърих цIыху щыпкъэт, куэд зэпэзышэчт. Нэхъ сигу къинэжаращи, нэхъыщIэхэми Хъусен зыкъыддригъэкIурт, пщIэ къытхуищIырт. Апхуэдэу IэфIу, гуапэу дигу къинэжащ ди лэжьэгъу Токъуий Хъусен.
Щэрмэт Людмилэ:
- Хъусен сценэм къыхуигъэщIа цIыхут. «Къамботрэ Лацэрэ», «Тыргъэтауэ», «Лъэмыж», «Яшэмрэ къэзышэхэмрэ» спектаклхэм зэгъусэу дызэрыхэтам срогушхуэ. Комедие жанрым куэдрэ щыджэгуну къыхуимыхуами, ар езыр гушыIэр хуабжьу зи щIасэ цIыхут.
Хъусен хьэл-щэн дахэхэр дэплъагъурт. Ар щхьэхуещэтэкъым, фыгъуэртэкъым, артист ныбжьыщIэхэм дэIэпыкъуэгъу къытхуэхъурт, диущийрт.
Хьэмыку Жаннэ:
- Токъуий Хъусенрэ сэрэ «Тыргъэтауэ», «Лъэмыж» спектаклхэм зэгъусэу дызэрыщыджэгуар сигу къинэжащ.
Абы куэдрэ къыхуихуэрт спектаклхэм хэт лъэпкъ лIыхъужьхэм я ролхэр игъэзэщIэну. Актёр жыджэрым ар икIи фIы дыдэу къехъулIэрт.
Хъусен хуэдэу адыгэ фащэр зэкIу къэгъуэтыгъуейт. И теплъэкIэ ар лъагъугъуафIэт, щхьэпэлъагэт, адыгэлI нэст. ЕджакIуэ къикIыжа щIалэгъуалэм ар ди щапхъэгъэлъагъуэт. Псом хуэмыдэу Токъуий Хъусен и псэлъафэу щытахэм ящыщ куэд сигу къинэжащ.
Зытхыжар БжьыхьэлI Розэщ.