Урысей Федерацэм и цIыхубэ артист Токъуий Хъусен и щапхъэ дахэр

РСФСР-м щIыхь зиIэ, УФ-м и цIыхубэ артист Токъуий Хъусен ящыщщ цIыхухэм гукъыдэж ин езытахэм, ди лъэпкъ театр гъуазджэм зезыгъэужьу абы набдзэ хуэхъуахэм.
Токъуий Хъусен 1927 гъэм мазаем и 5-м Нартан (Къылышбийхьэблэ) къуажэм къыщалъхуащ. Ар къы­зыхуигъэщIар сценэрт. Пасэ дыдэу, Нартан къуажэм и курыт еджапIэм щыщIэсым, спектаклхэм дахьэхыу, Налшык къакIуэурэ театрым «щыхьэщIэу» щытащ. 1945 гъэм ар щIэтIысхьащ Лъэпкъ театрым и унэм къы­щызэIуаха студием. Абы илъэсищкIэ щеджащ, кърат дерсхэр зыхилъхьэу, артистхэм я лэжьэкIэри и нэгу щIэкIыу. Студиер къызэриухыу, театрым лэжьэн щы­щIидзащ. Псэемыблэжу и IэнатIэм бгъэдэтащ, спек­такль зэмылIэужьыгъуэхэм роль нэхъыщхьэхэр щи­гъэзащIэу.
Роль щитIым щIигъу ищIащ Токъуий Хъусен. Абы и лIыхъужьхэм я образхэр зэхэплъхьэжмэ, адыгэлI щэджащэм и образ уардэр нэрылъагъуу уи нэгу къыщIэ­зыгъэхьэщ. Къэбгъэлъагъуэмэ, лIыхъужь ролу нэ­хъыбэ дыдэ адыгэ театрым щызыгъэзэщIар Токъуий Хъусенщ. Апхуэдэу «Тыргъэтауэ», «Эдип» пьесэхэм къытращIыкIа спектаклхэм Токъуийр зэрыщыджэ­гуар куэдым ягу дыхьащ икIи гукъинэж ящыхъуащ. Ар ящыщу къалъытэрт псэкIэ джэгу актёр Iэзэхэм.
Хъусен и лэжьыгъэм щытхъухэр, дамыгъэ лъапIэхэр къыпэкIуащ. ЗэфIэкI зэриIэр, и къалэнхэм гурэ псэкIэ зэрегугъур наIуэ къэхъури, и пщIэми ину зиIэтащ. ­Артист щэджащэм тхуэнейрэ къыхуагъэфэщащ ­КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и ЩIыхь тхылъыр, Профсоюзхэм я ­Къалмыкъ область Советым, Адыгейм ЩэнхабзэмкIэ и управленэм, Театрхэм я урысейпсо еплъыныгъэм зэрыщытекIуам, Къэ­бэрдей-Балъкъэрым ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм, Радиомрэ телевиденэмкIэ къэрал комитетым я щIыхь тхылъхэр, «Хэку ­зауэшхуэм и зэманым зыхэта псэемыблэж лэжьыгъэм папщIэ», «Хэку зауэшхуэм къыщытхьа ТекIуэныгъэр илъэс 50 щри­къум ирихьэлIэу» медалхэр, «Ленин» орденыр.
Токъуий Хъусен и Хэкумрэ лъэпкъымрэ хуэпэж икIи хуэфащэ адыгэлI щыпкъэу псэуащ. Абы и гуащIэр ноби цIыхухэм ящыгъупщэркъым.

 

Гъуэгу  пэж,  гъуэгу  гугъу

Театрыр гъуазджэхэм я нэхъ хьэлэмэтщ, лъэпкъхэр нэхъ зыхуэныкъуэщ. Драматург ин Островский Александр жиIэгъащ: «Академиехэм, музейхэм, университетхэм хуэдэу, театрри лъэп­къыр зэрефIакIуэм и щыхьэт нэсщ. Дэтхэнэ лъэпкъри, лъэпкъ цIыкIури, анэдэлъхубзэри езым къыдэхъуа театр иIэну, абы иригушхуэну хуитщ! Театрым зи гъащIэр езыпха цIыхур гъуэгу гугъу теувами, жыпIэ хъунущ гъуэгу пэж, гъуэгу махуэ теувауэ. Ар ­гъуэгу махуэщ, цIыхур дахагъэм хуэбущийуэ, хуебгъаджэу щытщи…».

ЦIыхухэр дахагъэм хуэзы­гъасэ, фIым хуэзыущий артист гъуэзэджэт Токъуий Хъусен. Ар ­ди къуажэхэм, къалэхэм, фIыуэ ­къыщацIыхурт. Ди лъэпкъ теат­рым зиужьынымкIи абы куэд хузэфIэкIащ.
Токъуийм Налшык щыIа теат­ральнэ студиер 1948 гъэм къиухащ. Япэ махуэхэм щыщIэдзауэ Хъусен роль гугъухэр къыхуагъэфащэ, зэфIэкI иIэуи зыкъегъэ­лъагъуэ. Москва театральнэ институт къыщызыухахэм ядэхъун, ядэлэжьэфын папщIэ, Хъусен и къару еблэжакъым - театр гъуазджэм теухуауэ литературэ куэд щIиджыкIащ.
Лъэпкъ тхыдэм, литературэ тхыгъэ цIэрыIуэхэм къахэкIа образхэм артист куэд пэлъэщыркъым. А образхэр сценэм щагъэлъэгъуэну къалэн зыщащIыр зэфIэкIышхуэ зиIэхэрщ. Токъуийм мызэ-мытIэу цIыхубэм фIыуэ ялъагъу лIыхъужьхэм я образхэр сценэм щиузэщIащ. Абы­хэм ящыщщ Акъсырэ Залымхъан и «Дахэнагъуэм» щигъэзэ­щIа Джэримэс и ролыр. ЦIыхубэ насыпым и лъыхъуакIуэ бжэны­хъуэ щIалэм и гуращи, и хьэл-щэни, ар Дахэнагъуэ зэрыхуэпабгъэри ди фIэщ ищIу Хъусен дигъэлъагъуфащ. ИкIи «Дахэна­гъуэм» зэгуэр уеплъауэ Джэ­­ри­мэсыр пщыгъупщэжынкъым, уеблэмэ Токъуийм нэ­мыщI а ролыр нэгъуэщIым ­игъэзащIэу къыпхузыщыгъэ­хъуркъым.
Апхуэдэу гум къонэж Хъусен «Къызбруным» щищIа ЛIыхъусан, «Къанщобийрэ Гуащэгъагъ­рэ» Къанщобий сымэ я образхэр.
Дуней псом щыцIэрыIуэ пье­сэхэм я лIыхъужь зыбжанэ Хъусен адыгэ сценэм щигъэлъэ­гъуащ: - Шекспир и «Ромеорэ Джульеттэрэ» спектаклым - къехъулIэрт Ромео и ролыр. Назим Хикмет и «Лъагъуныгъэм и хъыбарым» Фархаду щы­джэгуащ. Артистым псом хуэмыдэу ­къо­хъулIэ цIыхубэ насыпым щIэ­бэнхэм я ролхэр.
Токъуийр къызыхэкIа лъэп­къым и гуращэфIхэр къызыгурыIуэ цIыхут, адыгэ гъуазджэм бжьы­пэр щызыIыгъхэм ящыщ зыт. Ар зи лэжьыгъэм щIэх арэзы темыхъуэ, сыт щыгъуи щIэ гуэр къэ­зы­лъыхъуэ актёрт.
Шолоховым и «ЩIыщIэ къэ­Iэтам» Нагульнову щыджэгуну Токъуийр щIэхъуэпсырт. Дунейпсо революцэм итхьэкъуа а цIыху щхьэмыгъазэм и образыр адыгэ сценэм зэрыщигъэлъэгъуэнум ар игъэпIейтейрт. ИкIи а мурадыр къехъулIащ. Хъусен а образыр ­гуимыхужу, щIэщыгъуэу ди нэгу къыщIигъэуващ.
ДыщэкI КIунэ, ТIыхъужь Алий сыми «ЩIыщIэ къэIэтам» зэфIэкI яIэу щыджэгурт. Театрым и артист нэхъыфIхэм спектаклыр драмэ театрхэм я урысейпсо еплъыныгъэм щагъэлъэгъуати, щIыхь тхы­лъым и япэ нагъыщэр къы­хуагъэфэщащ.
Хъусен нэгъуэщI образ куэди ­гуимыхужу ди сценэм къыщигъэщIащ. Артистым и зэфIэкIым зиузэщIащ, и зэфIэкIым хэхъуащ. Ауэ зыхунэсам ар зэи къыщызэ­теувыIакъым. И гъуазджэмкIэ цIыхухэр фIым хуишэ зэпытт.
Хъусен ящыщтэкъым театрыр ­нэгузегъэужьыпIэу къэзы­лъы­тэхэм. Абы дежкIэ театрыр лэжьапIэт, гъуазджэм и пэжыр къы­щыщIауIукI кIыщт. А кIыщым сыт щыгъуи езыр гъукIэгъэсэну щы­лъащэу зыкъыщыхъужырт. Аращ и гуащIэ щIемыблэжари. Арат абы мыпхуэдэу щIыжиIэри:
«Артистыр, дапхуэдэу Iэзэми, образым лъыхъуэн хуейщ. ЗыкъыфIэмыщIыжу, емызэшу гъащIэм хуеджэу, цIыху хьэл Iэджэм ихьэфу щытын хуейщ».
А псалъэхэм къаIуатэ Токъуий Хъусен лэжьыгъэм зэрыхуэ­пэ­жар, гумызагъэу зэрыхущытар.
Театрым зэрыщылэжьа зэманым Хъусен щIыхь тхылъхэр, медалхэр къыхуагъэфэщащ. Ауэ ар псом хуэмыдэу нэхъ зэрыгушхуэ, ди къэралым и дамыгъэ нэхъ ­лъапIэ дыдэт Ленин орденыр. Къыхэгъэщыпхъэщ, Къэбэрдей-Балъкъэр драмэ театрым и актёр нэхъыфIхэм ящыщу апхуэдэ дамыгъэ зратар абы и закъуэу зэрыщытыр. Ар и щыхьэтщ То­къуий Хъусен и зэфIэкIыр лъагэу зэрыщытам.

Тхьэзэплъыж  Ислъам.

ГъащIэ гъусэ

Сценэм къызэрихьэу узэщIэзыубыдэ, гурыгъу-гурыщIэ куу къыппкъ­ры­зыгъэхьэхэм ящыщщ РСФСР-м и цIыхубэ артист Токъуий Хъусен. Къэ­бэрдей-Балъкъэр театр гъуазджэм къикIуа гъуэгуанэр, къихьа зыужьыныгъэр абы и цIэм къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ.

Джэгуу сценэм щиткIэ театрым узэрыщIэсыр пщызыгъэгъупщэ, уи нэгу щIэкI псоми уэри ухэту къыпщызыгъэхъу актёрхэр щыIэщ. Абыхэм уагъэгуфIэ, уагъэгузавэ, уагъэпIейтей, узэгуагъэп. Ауэ, мис спектаклыр еух. Сценэр зэхуа­щIыж. Театрым и уэздыгъэхэр ягъэункIыфIыж. ЦIыхухэр зэбгрокIыж. Язы­ныкъуэхэм деж къызэрыхъум хуэдэу, ­актёр Iэзэм къигъэщIа образыр кIуэ­дыжыркъым. Ар, гумрэ псэмрэ дыхьащи, гъащIэ гъусэ пхуохъу.
Токъуий Хъусен театреплъ минхэм фIыуэ ялъэгъуащ икIи абы и Iэзагъэм ­итхьэкъуахэм къащохъу ар зыхэмыт спектаклыр зыгуэр хущыщIэ хуэдэу. Дауи, артистым дежкIэ абы нэхъ лъапIэ щыIэкъым. Езы Хъусени сценэншэу и гъащIэр и нэгу къыхущIэгъэхьэртэкъым. Дауэ ­гъуазджэм и гъуэгу гугъум теува ар? ЗэрымыщIэкIэ. Хъусен и хъуэпсапIэхэм зэи къыхыхьэртэкъым артист хъуну. Нартан курыт школым и художественнэ са­модеятельностым жыджэру хэтми, ар зыщIэхъуэпсыр механизатор хъунырт. ­Зауэ нэужь лъэхъэнэм а IэщIагъэм нэхъ пщIэшхуэ зиIэ къуажэм щыIэтэкъым.
Ауэ махуэ гуэрым Токъуийхэ щыхьэ­щIащ Къэбэрдей-Балъкъэр драмтеат­рым и артист Щхьэгъэпсо Мухьэмэд. «НакIуэ театрым, уеджэнщ, артист ­ухъунщ. Уэ зыгуэр къыпхэкIынущ», - жри­Iащ абы щIалэщIэм. Хъусен, зыкъомрэ темыгушхуами, арэзы хъуащ.
Ауэ Iуэхур зыщыпэмыплъам къыщы­къуэкIащ. Театр студием щIагъэтIысхьэнухэр ирикъуат. Хъусен мурад зыхуищIа Iуэхум пикIуэтыжыну и мурадтэкъыми и актёр лэжьыгъэм щIидзащ театрым и пщIантIэпхъэнкIыу. Пэжщ, абы пщIантIэ ипхъэнкIакъым, унафэм апхуэдэу ират­хэри, студием щрагъэджащ.
Артист куэд щыIэу къыщIэкIынкъым Хъусен хуэдэу занщIэу зи насып къикIа. Студиер къызэриухыу, ролыфIхэр ирату щIадзащ. ИкIи япэ дыдэу сценэм къы­щихьа махуэхэм щыщIэдзауэ абы ­къигъэлъэгъуащ зэфIэкI зэриIэр, адрейхэм зэрызапимыщIыжынур, атIэ езым и лъагъуэ гъуазджэм зэрыщыпхишынур.
Артист насып… Ар зэманым къигъэув Iуэхугъуэ инхэм пэджэж ролхэр къуа­тынырщ, пщIа образыр къохъулIэу цIыхухэм гукъинэж ящыхъунырщ. Абы и лъэныкъуэкIэ Хъусен и актёр гъащIэр насыпыфIэт.
Токъуийм и зэфIэкIым нэхъри зыкъыщитIэтащ «Къамботрэ Лацэрэ» спектаклым. Абы щигъэзэщIащ роль нэхъыщхьэр - Къамбот и ролыр. Пэжщ, ­Къамбот нэгъуэщI лъэхъэнэм и бынщ. ЩоджэнцIыкIу Алий и роман уахътыншэм къыхэтэджыкIа адыгэлI пхъашэм етIуанэ гъащIэ сценэм щритащ Хъусен.
Абы ехъулIэныгъэшхуэ зэриIам ущы­теп­сэлъыхькIэ гулъытэншэу къэбгъанэ хъунукъым мыпхуэдэ зы Iуэхугъуи. А ­ехъулIэныгъэм и хэкIыпIэхэм ящыщ зыщ джэгуэгъуфIыр. Апхуэдэ джэгуэгъут Сыбэч Быхуэ. А тIуми роль нэхъыщхьэхэр спектакль куэдым щыздагъэзэщIащ.
Хъусен и зэфIэкIым къэухь ин иIэт. Апхуэдэу фIыуэ ар щыджэгуащ урыс, хамэ къэрал классикэ пьесэхэми: Островский Александр и IэдакъэщIэкIхэм, Шекспир и «Ромеорэ ­Джульеттэрэ» трагедие уахътыншэм, совет драматургхэм я пьесэхэу ди нобэрей цIыхухэр зи лIы­хъужь нэхъыщхьэхэм.
Сыт Токъуийм ищIа образхэр апхуэдэу гукъинэж зыщIар? Псом япэу зи роль ­игъэзащIэ цIыхухэм я гупсысэхэр тэмэму зэрыдигъэлъагъуфырщ. Абы и щапхъэщ КIыщокъуэ Алим и «Гъуэгуанэ» драмэм хэт Аслъэнджэрий и образыр. УмыпIейтеин плъэкIыркъым зи хэкум пэIэщIэ хъуа цIыхум и псэм щыщIэр ­зыхуэдизыр Хъусен щыдигъэлъагъукIэ. Сыт хуэдиз хьэзаб телъ Аслъэнджэрий! Зауэм щыгъуэ гъэрыпIэ ихуэу Тыркум къыщыхута адыгэлIым и псэм игъэвыр уигъэпIейтейуэ, уеблэмэ уи щхьэфэцыр игъэтэджу артистым и нэгум къощ. Абы и псалъэхэм къыхэIукI щэIум уи гущIэм ­зыкърегъэгъазэ.
Хъусен и Iэзагъэм ди республикэм къыдэкIуэу Къэрэшей-Шэрджэсым, Адыгейм я гуащIэрыпсэухэр щыгъуазэт. Токъуийм Iэгуауэшхуэ хуаIэтащ москва­дэсхэми.

Мэзыхьэ  Борис, тхакIуэ.

 

Дэрэжэгъуэ

Илъэс куэдкIэ садэ­лэ­жьащ сэ Токъуий Хъусен­рэ абы и гъусэу Къэбэрдей къэрал драмэ театрым и сценэм спектакль хьэ­лэмэтхэр щызыгъэуву, цIыху­бэм езыгъэлъагъуу щыта артист щэджащэ­хэмрэ. Хъусен зымыцIыху куэд щыIэтэкъым - ини цIыкIуи. ЯцIыху къудейм къыщымынэу, фIы дыдэу ялъагъурт.

ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ ди Къэбэрдей драмэ театрми, Москваи, нэгъуэщI къалэ зыбжанэм дэт театрхэми Токъуийр хэту репетицэ Iэджэ, спек­такль куэд сыщеплъащ. Зэпымыууэ Хъусенрэ абы и ныбжьэгъухэмрэ я джэгукIэм сригуфIэрт, срипагэрт, сригушхуэрт. Гуапэкъэ апхуэдэ дэрэжэгъуэ бгъуэ­тыныр!
1982 гъэм и фокIадэ ма­зэм Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал драмэ театрым и ­гупитIри зэгъусэу Москва яшауэ щытащ Театр ЦIы­кIум зы тхьэмахуэкIэ зыкъыщагъэлъэгъуэну. Ар IуэхугъуитIым теухуат - Къэ­бэрдейр Урысейм зэрыгу­хьэрэ илъэс 425-рэ, Совет Союзыр илъэс 60 зэры­хъуам.
Дэ Москва здэтшахэм ящыщт IутIыж Борис итха «Тыргъэтауэ» трагедием тращIыкIа спектаклыр.
Республикэм дикIа гупы­шхуэхэр москвадэсхэм гуа­пэу драгъэблагъэри, «Урысей» хьэщIэщым дыщIагъэ­тIысхьащ. ЕтIуанэ пщыхьэ­щхьэм цIыхур театрым щIэз къэхъуащ. Къэрал псом щыцIэрыIуэ, СССР-м и цIыхубэ артисткэ Быст­рицкая Элинэ я пашэу Москва гъуазджэм хуэлажьэ цIыху гуп, удз гъэгъахэр яIыгъыу, сценэм къихьэщ, псалъэ IэфI куэд къыджа­Iэри, ди театрым и «Тхьэмахуэр» къызэIутхащ, Iэгуауэ иным щIэту.
А пщыхьэщхьэми къыкIэ­лъыкIуа махуэхэми ди спектаклхэр екIуу, гъэщIэгъуэну, дэтхэнэ Iыхьэри Iэгуауэ­кIэ иухыу екIуэкIащ. «Тхьэмахуэр» псынщIэ дыдэу блэлъэтащ. ИтIанэ СССР-м ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм драгъэблагъэри ину къытщытхъуащ. ФIы куэд къытхужаIащ искусствоведением и доктор Хайченкэ Г., «Театр» журналым и унафэщI Швыдкой М., РСФСР-м щэнхабзэмкIэ и министрым и къуэдзэхэу Стригановымрэ Кочетковымрэ, ГИТИС-м и егъэджакIуэ Демин В., КПСС-м ЦК-м и инструктор Ильичевэ Н., нэгъуэщIхэми. Абы­хэм я псалъэм къыхагъэщащ ролищ зыгъэзэщIа Токъуий Хъусен зэфIэкI телъыджэ зэрыбгъэдэлъыр. Москвадэсхэми икъукIэ ягу ирихьат «Тыргъэтауэ» спектаклыр. Абы къыхэкIкIэ а спектаклыр тIэунейрэ дымыгъэлъагъуэу хъуакъым.
Ди хьэщIэ лъапIэхэм яхэтт тхакIуэ цIэрыIуэ КIыщокъуэ Алимрэ авиацэм и генерал-майор, Совет Союзым и ЛIыхъужь Къардэн Къубатийрэ. Хъусен сценэм къызэрихьэу, а тIум жаIащ мыпхуэдэу:
- Токъуийр Совет Армэм хэтын хуейт, гвардием и офицеру, нэгъуэщIхэм щапхъэфI яхуэхъуу.
- Хьэуэ, ар ди Iуэхум къе­мызэгъынщ, - сыгушыIащ сэри, абыхэм сабгъэдэсти, - Хъусен дзэм хэтамэ, хэтыт Джэгъэтей и ролыр зыгъэ­зэщIэнур?
Сыт хуэдизкIэ Токъуийм ущытхъуми, мащIэщ. Абы теухуауэ тхылъ ятхыу къыдагъэкIамэ, хъарзынэт.
Ди щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ Хъусен щиIыгъа увыпIэм щыхьэт хуохъу мыри. Совет властым и зэманым илъэситху планхэр зэфIэкIа нэужь, нэхъыфIу лэжьахэм къэралым и дамыгъэ лъапIэхэр ирату ­щытащ. Нэхъ лъапIэр Ленин орденырт. НтIэ, а орденыр зэ закъуэ къытлъагъэсати, фIыуэ дыхэплъэщ, дегупсысри, Токъуий Хъусен хуэдгъэфэщауэ щытащ. Къилэжьат ар абы!
АдыгэлI щэджащэр дып­сэуху дигу идгъэлъынщ, лъэп­къым хуилэжьар зы­щыдмыгъэгъупщэу. Си фIэщ мэхъу Токъуий Хъусен и цIэр адыгэ лъэпкъым и тхыдэм игъащIэкIэ зэры­хэтынур.
ЕФЭНДЫ Джылахъстэн,
КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министру илъэс куэдкIэ лэжьа.
1997 гъэ

 

Уахътыншэ

Си гъащIэр театрым къыгуэхыпIэ имыIэу пы­щIауэ сыкъогъуэгуры­кIуэ. Псом хуэмыдэу си щIасэщ Адыгэ театрым и ехъулIэныгъэхэр, ахэр зи Iэужь актёрхэм я хъэ­тIыр, къагъэIу­ры­щIэф лъагапIэхэр. Абыхэм ­сыщегупсыскIэ куэдрэ сигу къокIыж Москва дэт ГИТИС-м сыщыщIэсам ди егъэджакIуэ Гончаров Андрей жиIэрейуэ щыта мыпхуэдэ псалъэ­хэр: «АртистыфIхэр уиIэ­мэ, театрыфIи бгъуэтынущ».

АктёрыфI зэи щыщIакъым Адыгэ театрыр. Псом хуэмыдэу зэфIэкI зиIэ артист вагъуэбэ диIащ блэкIа лIэщIыгъуэм и хыщI гъэхэм. А лъэхъэнэм ди театрыр МХАТ етIуанэу убж хъунут - мыбы щы­лажьэрт Сонэ Мухьэрбий, Шэрий Азрум, Болэ Мурат, ТIыхъужь Алий, ДыщэкI КIунэ, Токъуий Хъусен сымэ.
ДерсыфI Iэджэ къы­зэ­зыта актёр гъуэзэджэхэм яхэсIэтыкIыну си гуапэщ Токъуийр. Сыт щхьэкIэ? Ар, пцIы хэмылъу, псоми къахэлыдыкIырт. ЗэфIэ­кIышхуэ иIэт. Роль нэхъыщхьэхэр абы фIахыртэкъым. Хъусен сэ нэхъыфIу къыщысцIыхуар 1957 гъэрщ, Джэримэсу «Дахэнагъуэ» спектаклым щыхэтарщ. Токъуийм укъызэщIиIэтэу, дэрэжэгъуэшхуэ къуиту, уи псэм IэфIыгъэ гуэркIэ къыхы­хьэу игъэзащIэрт бжэныхъуэм и ролыр.
Иджыпсту слъагъу хуэ­дэу къысфIощI «Палатэ» спектаклым щыщ зы пы­чыгъуэ цIыкIу. Сымаджэщым зы гуп щIэлът. Абыхэм яхэтт егъэджакIуэ (Токъуийр). Иригъаджэ цIыкIухэм щIэупщIакIуэ къыхуэкIуат (ахэр сценэм къихьэртэкъым), щхьэ­гъубжэмкIэ щепсэлъылIэу къытфIигъэщIырт. Хъусен зыуэ гуапэу и ­гъэсэнхэм яIуплъэрт, зыуэ телъыджэу и нитIыр лы­дыр­ти, ар пэж дыдэу сабийхэм яхэпсэлъыхь фIэ­кIа зэрыпщIэн щыIэтэкъым.
Апхуэдэ теплъэгъуэ Iэ­джэ гукъинэж сщищIат ­Токъуийм. ЩапхъэфI дыдэщ ар Шолоховым и «ЩIыщIэ къэIэта» рома­ным къытращIыкIа спек­таклым Нагульнову зэ­рыхэтар. Спектаклым и кIэм Нагульновымрэ Давыдовымрэ (абы и ролыр зыгъэзэщIар Мысосты­шхуэ Пщызэбийщ) хо­кIуадэ. ЦIыхухэм фIыщэу закъезыгъэлъэгъуа а лIы хьэлэмэтитIым я «фэеплъ сынхэм» Щукарь дадэр (ТIыхъужь Алий) ябгъэ­дэсу щыплъагъукIэ, зэрыжаIэщи, уи гущIэм зыкъигъазэрт…
 ПхуэмыIуэтэжыным хуэдизщ актёр гъуэзэджэхэм я IэужьыфIхэр. Ахэр уахъ­тыншэ щрехъу ди лъэпкъ гъуазджэм и тхыдэм.

Теувэж  СулътIан, режиссёр.

Нобэр къыздэсым

КIэмыргуей  Валентин:
- Дэ еджакIуэ дыкъы­щикIыжам Токъуий Хъусен лIыкут, и гупсы­сэ­кIэкIи, и теплъэкIи зэпIэ­зэрытт. Ар гу къабзэ, псэ хьэлэл зиIэ цIыху пэжт, ­Iущт, уепсэлъылIэну гъэ­щIэгъуэнт. Балигъхэми са­бийхэми фIыуэ ялъагъу актёрт.
«Шарф любимой» ­фильмым Токъуий Хъусен КIуэкIуэ Тамарэрэ ТIыхъужь Алийрэ я гъусэу гукъинэжу щыджэгуащ. «ЩIыщIэ къэIэта», «Пащ­тыхьымрэ пащтыхь гуа­щэмрэ», «Тыргъэтауэ» спек­таклхэм щищIа ролхэр цIыхубэм гунэс ящыхъуауэ нобэр къыздэсым ящыгъупщэркъым.
Шыбзыхъуэ Басир:
- Хъусен илъэс куэдкIэ сыдэлэжьащ. Ерчэн Лео­нид игъэувауэ щыта «Еп­щыкIущанэ председа­тель» спектаклым пред­седателым и ролыр тIуми чэзууэ щыдгъэзэщIэну къыщытхуихуэм къыздэIэпыкъуащ, чэнджэщ щхьэпэхэр къызиту. А зэманым Совет Союз псом щагъэуващ а спектаклыр.
И гуащIэм къыпэкIуа пщIэм зэи къызыфIигъэ­щIыжакъым Токъуийр. Дапхуэдизу и цIэр яIэтами, цIыху къызэрыгуэкIыу къэнэжат. Ар зи нэгум нурыр кърих цIыху щыпкъэт, куэд зэпэзы­шэчт. Нэхъ сигу къинэжаращи, нэхъыщIэхэми Хъусен зыкъыддригъэкIурт, пщIэ къытхуищIырт. Ап­хуэдэу IэфIу, гуапэу дигу къинэжащ ди лэжьэгъу Токъуий Хъусен.
Щэрмэт Людмилэ:
- Хъусен сценэм къы­хуигъэщIа цIыхут. «Къамботрэ Лацэрэ», «Тыргъэтауэ», «Лъэмыж», «Яшэм­рэ къэзышэхэмрэ» спектаклхэм зэгъусэу ды­зэрыхэтам срогушхуэ. Комедие жанрым куэдрэ щыджэгуну къыхуимы­хуами, ар езыр гушыIэр хуабжьу зи щIасэ цIыхут.
Хъусен хьэл-щэн дахэ­хэр дэплъагъурт. Ар щхьэ­хуещэтэкъым, фы­гъуэр­тэкъым, артист ныбжьы­щIэхэм дэIэпыкъуэгъу­ къыт­хуэхъурт, диущийрт.
Хьэмыку Жаннэ:
- Токъуий Хъусенрэ сэрэ «Тыргъэтауэ», «Лъэ­мыж» спектаклхэм зэгъу­сэу дызэрыщыджэгуар сигу къинэжащ.
Абы куэдрэ къыхуихуэрт спектаклхэм хэт лъэпкъ лIыхъужьхэм я ролхэр ­игъэзэщIэну. Актёр жы­джэрым ар икIи фIы дыдэу къехъулIэрт.
Хъусен хуэдэу адыгэ фащэр зэкIу къэгъуэты­гъуейт. И теплъэкIэ ар лъагъугъуафIэт, щхьэ­пэ­лъагэт, адыгэлI нэст. ЕджакIуэ къикIыжа щIалэгъуалэм ар ди щапхъэгъэлъагъуэт. Псом хуэ­мыдэу Токъуий Хъусен и псэлъафэу щытахэм ящыщ куэд сигу къинэжащ.
Зытхыжар БжьыхьэлI  Розэщ.

 

ТЕКIУЖЬ Заретэ.
Поделиться: