1828 гъэ: адыгэхэр зэкъуач

Пащтыхь къэралыгъуэ­жьым адыгэ щIыналъэхэр ­зэкъуичын щыщIидза лъэхъэнэр илъэси 101-кIэ екIуэ­кIа Урыс-Кавказ зауэжьым и зы Iыхьэщ. А Iуэхум щIэ­дзапIэ хуэхъуауэ тхы­дэдж-хэм къалъытэр Урысеймрэ Тыркумрэ Кучук-Кайнаджир мамыр ­зэ­­гурыIуэныгъэр щы­зэ­ращIылIа 1774 гъэращ. 

Абдежым къыщегъэ­жьауэ, Псыжь (Кубань) и ижьы­рабгъу лъэныкъуэр Уры­­сейм, адрыщIымкIэ щыIэ щIы Iыхьэхэр (КIахэ Адыгэр, Абазэр, Убыхыр), хы ФIыцIэм нэсыху, Тыркум IэщIэлъу къы­зэдалъытэным хуэгъэза дэфтэрым къэралитIым я лIы­кIуэхэм Iэ зэдыщIадзащ, абыкIэ езы бгырысхэм емыуп­щIыххауэ. 
Мыдрейуи, тхыдэм къы­зэ­рыхэщыжымкIэ, пащтыхь администрацэм Къэбэрдейм лэжьэн щыщIидзар 1825 ­гъэращ. Абы и хэщIапIэр а лъэхъэнэм здэщыIар Константиногорскэ быдапIэрщ (иджырей Горячеводск пэ­мыжыжьэу). 
ХVIII лIэщIыгъуэм и кIэхэм Мэшыкъуэ Iуащхьэм и Iэхэ­лъахэм, иджы «Кавминводы» зыхужаIэм, иса адыгэ-абазэ къуажэхэр щIэгъэхуэбжьауэ кърагъэIэпхъукIыу ­хуежьат. 1816 гъэм и закъуэ къэт­щтэнщи, мы щIыпIэм, япэщIыкIэ Теккели, иужькIэ Ермолов генералхэм я уна­фэкIэ щрагъэкIуэкIа теуэхэм къарикIуэу, къуажэ 18 зэуэ кърагъэIэпхъукIащ. Абыхэм ящыщу иныкъуэр Балъкъ псыхъуэ дагъэтIысхьащ, мыд­рейхэм Псыжь и ижьырабгъу лъэныкъуэу урысхэм яубыдар хуагъэлъэгъуащ.

ГущIэгъуншэ теуэт

Бгырысхэм закъыпи­гъэ­щ­хьэ­хукIыу, урыс пащты­хьыдзэм къригъэувэкIа ­«Кавказ линием» и тепщэу 1828 - 1829 гъэхэм щытар генерал Эммануэль Георгийщ. Тхыдэм къызэрыхэщы­жым­кIэ, 1828 гъэм Тыркумрэ Урысеймрэ аргуэру зэпэщIэу-ващ икIи зауэм зэрыхэшащ. А Iуэхугъуэм аргуэрыжьу ­хьэзаб тIуащIэм хидзащ Псыхуабэ пэмыжыжьэу къэ­бэрдеищIым а илъэсхэми иджы­ри къинауэ иса ады­гэхэмрэ абазэхэмрэ, «шэми сес, шхуми сес» зэрыжаIэу, я щхьэр зыхуагъэщхъынур, е, нэгъуэщI мыхъуми, зызыдрагъэкIунур къахуэмыщIэу ­утыку къызэринам къыхэкIыу. Абыхэм Псыжь адрыщIкIэ къы­щыхута я лъэпкъэгъухэми пыщIэныгъэ хуаIэн хуей хъурт, я благъэт, я Iыхьлыти, Къэбэрдейм и тепщэу къэу-ва урысхэми зыдамыгъэшу хъур­тэкъым. 
Къэдгъэлъагъуэмэ, а лъэхъэнэхэращ, тIэкIу нэхъапэIуэкIэ дызэIэбэкIыжми, Къэ­­бэрдейм къинауэ щыта ады­гэхэмрэ абазэхэмрэ ящыщу Псыжь адрыщIкIэ щыIа я лъэпкъэгъухэм деж нэхъыбэ дыдэ щыIэпхъуар. 
Урыс-Тырку зауэм зэ­ры­щIидзэу, генерал Эммануэль Псыжь адрыщIкIэ щыпсэу бгырысхэм ярищIылIащ зи гущIэгъуншагъэкIэ хуэдэ уигъэлъыхъуэн лъыкIпсыкI теуэ­хэр. Iэтащхьэм и унафэр зыгъэзащIэ пащтыхьыдзэр ебгъэрыкIуащ абы ипэкIэ Уры­сейм мамырыгъэкIэ къеувэлIауэ щыта жылэхэми, а­­лъандэрэ урысыдзэм и Iуэху зыхилъхьэ мыхъуу къекIуэкIа адыгэ-абазэ лIакъуэхэми.
КъэралыгъуэжьитIым я зэ­пэ­­щIэувэныгъэм щыщIи- дзэ­жа илъэсырщ Тебэрды, Уарп, Лабэ псыхъуэхэм дэса къуа­жэхэм хьэщхьэрыIуэ теуэ­хэр щращIылIар. АдэкIэ зи гугъу щытщIынур апхуэдэхэм ящыщ зыщ. 

Къахудэмычыжа хьэлэ 

Полковник Канивальс­кий Михаил и IэмыщIэ иралъ­хьа дзэр 1828 гъэм фокIадэм и 10-м пшапэ зэхэуэгъуэм иришажьэри, Тебэрды псыхъуэм дэс абазэ жылэшхуитIым я деж нэхущым нишэсащ. Жьанэ къыдэкIыпIэм ищхъэрэкIэ къыщылъ губ­гъуэм гъатхасэу траса хур ­къезыхьэлIэжыну къежьа бгы­рысхэм зэуэзэпсэу яхэ­лъа­дэри, къапэувахэм ящыщ куэд яукIащ, гъавэу зыщы­гугъ тIэкIури Iисраф зэтращIащ.
А теуэ гущIэгъуншэм кърикIуа зэхэуэ гуащIэм абазэ ­къуажитIым я тепщэхэу Ло Нэгъуейрэ Биберд Хьэтэ­жьыкъуэрэ хэтати, «япэр, бгы­рыс тIощI дэщIыгъуу, яукIащ, етIуанэр уIэгъэ хьэ­лъэ ящIащ», - итщ «Кав­казский сборник» журналым и 15-нэ тедзэгъуэу XIX лIэ­щIыгъуэм икухэм къыдэкIам зи тхыгъэ къытехуа дзэлIым и IэдакъэщIэкIым. 
«Мы зекIуэ цIыкIум нэ­гъуэщI зы ехъулIэныгъи къыт­худэкIуащ, - щитхыжыгъащ Потто Василий «Кавказская война» и тхылъыш­хуэм. - Ар, дэ, урысхэм, иджыри къыздэсым зды­нэсыгъуейуэ къэтлъытэу щы­­та Къэрэшейм гъуэгу нэхъ кIэщI дыдэ къызэ­ры­хуэдгъуэтарщ. ИкIи ар мазэ нэхъ дэмыкIыу генерал Эммануэль къигъэсэбэпащ, къэ­рэшейхэр къигъэсабы­рын мурадыр иIэу, и дзэхэр щришажьэм». 
Iуащхьэмахуэ лъапэ пэ­гъунэгъубзэу, Псыжь и тIуа­щIащхьэхэм дэса къэрэ­шейхэм я бжыгъэр 1828 гъэм зэрыхъуу щытар, а ­лъэхъэнэм къызэрабжам-кIэ, цIыху мини 8-м нызэ­ры­хьэсщ. Эммануэль къилъы­тэрт, Европэм щынэхъ ин дыдэ бгым и лъабжьэм уры­сыдзэр щIишэмэ, адыгэбзэм ирипсалъэ бгырысхэр нэхъ тыншу зэщхьэщи­чы­фыну. Апхуэдэуи хъуащ: къэ­бэрдейхэмрэ кIахэ ады­гэ­­хэмрэ а гъэм къыщыщIэ­дзауэ тхыдэм и кIыхьагъкIэ зэи къахудэмычыжа «хьэлэ» я зэхуаку къыдэхутащ.

КЪУМАХУЭ  Аслъэн.