ДыщызэфIэува щIыналъэхэм дисыжщ

Абхъаз республикэм гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым этнологиемкIэ и къудамэм накъыгъэм и 30-м и доктор диссертацэр утыку къыщрихьэнущ Налшык щыщ тхыдэ щIэныгъэлI Мэрзей Аслъэнбэч: «Адыгэхэм я дзэ хуэIухуэщIэхэмрэ абыхэм курыт лIэщIыгъуэм и 30 гъэхэм щегъэжьауэ нобэр къыздэсым зэрызахъуэжамрэ». «Лъэпкъым и дамэхэр» абхъаз каналым Мэрзейм иджыблагъэ интервью иритащ. УпщIэхэр епхат абхъазхэмрэ адыгэхэмрэ я зэхуэдэ блэкIа жыжьэм. 
 Тхыдэ тегъэщIапIэ уиIэу, абхъаз-адыгэхэм я къежьапIэм нэхъ ущытепсэлъыхьыфынур дыкъызытехъукIахэм «мэуэт-синдкIэ» щеджэу щыта лъэхъэнэм щегъэжьауэщ, Мэрзейр зэреплъымкIэ. Ауэ абхъаз-адыгэхэм щIэныгъэр къемыжьэ щIыкIэ къызэдагъэщIа тхыдэ Iыхьи яIэщ, нэгъуэщI цIэ зэрахьэу, нэгъуэщI щIыпIэхэми зэрыщыпсэуар къыбгурагъаIуэу. Апхуэдэщ XX лIэщIыгъуэм къагъуэтыжа Хьет къэралыгъуэм и пащтыхь архивыр. Нобэр къыздэсым а зэманыр ди эрэм ипэкIэ III лIэщIыгъуэм хуахьу щыта щхьэкIэ, иджы къежьа радиохэкI къэхутакIуэ Iэмэпсымэхэм я фIыгъэкIэ наIуэ къэхъуащ а Iуэхугъуэхэр лIэщIыгъуитIкIэ нэхъ пасэу зэрекIуэкIар. НэгъуэщIу жыпIэмэ, абхъаз-адыгэхэр, абазинхэр, убыххэр дыкъызытехъукIа пасэрей лъэпкъыжьыр ди эрэм ипэкIэ V лIэщIыгъуэм нэс мэIэбэ. А зэман дыдэрщ щыпсэуар адрейхэм нэхърэ нэхъ пасэу цивилизацэ зыгъэува шумерхэри. А псом къикIращи, абхъаз-адыгэхэмрэ шумерхэмрэ зэлъэхъэнэгъущ. 
 - Иджырей Тыркум хыхьэ щIыпIэ щхьэхуэм ятIэ пхъэбгъухэм тету пасэрей къэралыгъуэм и къэрал дэфтэрхэр XX лIэщIыгъуэм и 40 гъэхэм къыщагъуэтыжауэ щытащ, - дигу къегъэкIыж Мэрзейм. - Ахэр зэрытхар индо-европеибзэу къыщIэкIащ, «неситхэм я бзэ» хужаIэ абы иджыри. Ауэ я щыхьэрым зэреджэр Хьэттусэт, езы къэралым и цIыхухэми «Хьэт къэралым щыщхэр» зыхужаIэжырт. ЩIэныгъэлIхэм а къагъуэта щэнхабзэщIэм «хьет цивилизацэ» фIащыгъащ. АрщхьэкIэ зэман докIри, абдежым къыщагъуэтыжа ятIэ пхъэбгъухэм бзитIкIэ ятха дэфтэрхэр яхэлъу къыщIокI. Языныкъуэ тхыгъэхэр индоевропей лъабжьэ зиIэ, зи гугъу тщIа хьет-неситыбзэмкIэ тхат, адрейхэр – ямыцIыху бзэ гуэркIэ. Япэрей бзэм къеджа Грозный Бедржихрэ адрей щIэныгъэлIхэмрэ къыкъуэкIыжа «бзэщIэр» яджа нэужь, ар Кавказ Ищхъэрэмрэ Курытымрэ щызекIуэхэм я благъэу къыщIэкIащ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, ди лъабжьэр зэтпх хьэтхэм индоевропеибзэкIэ псалъэ лъэпкъышхуэ гуэр зызэман къахыхьэри, бжыгъэкIэ зэрынэхъыбэм къыхэкIыу, хэкурысхэр ирагъэкIуэтащ. Ауэ езы хэгъэгум и бзэр дэфтэрхэм, дин хуэIухуэщIэхэм къыщагъэсэбэпу къэнати, арат къэрал дэфтэрхэр бзитIкIэ щIатхар. 
 А къэхутэныгъэхэм ипэ хьэтхэр Азие ЦIыкIум къиIэпхъукIыу, Кавказ Курытымрэ ИщхъэрэмкIэ къэкIуэтауэ я гугъэу щытащ, домбеякъ лъэхъэнэм зэфIэува «Мейкъуапэ цивилизацэ» жыхуаIэ щэнхабзэ лъагэр къыздахьу. Иджы щIэныгъэлIхэм хуагъэфащэ а пасэрей абхъаз-адыгэбзэкIэ, хьэтыбзэкIэ псалъэу щыта лъэпкъыжьыр Азией ЦIыкIуми хы ФIыцIэ IуфитIми зы зэманым къриубыдэу щыпсэуауэ. Хьэтхэм я ищхъэрэкIэ иджыри «кашкэхэр» жаIэри я благъэ лъэпкъ щыIащ. ИужькIэ адыгэхэм ягъуэтыжа «касог» цIэр а «кашкэхэм» зэреджэу щытам ирапх. 
 Аслъэнбэч зэрыжиIэмкIэ, мы хуэгъэфэщэныгъэхэр зэрыпэжым я щыхьэту къоув Мейкъуапэ и Iэгъуэблагъэм къыщагъуэта кхъэлъахэхэм къыщIахыжа хьэпшыпхэр. «Мейкъуапэ цивилизацэ» жыхуаIэ щэнхабзэр 1897 гъэм Санкт-Петербург университетым щыщ Веселовский Николайщ къызэIузыхар, Мейкъуапэ деж пщыуэ е пащтыхьу щытауэ зыхуагъэфащэ цIыхушхуэ гуэр щыщIалъхьауэ къихута иужь. Псом хуэмыдэу къэхутакIуэхэм я гулъытэр ихьэхуат зэман кIыхькIэ шэтырхэм я щIэгъэкъуэну щытауэ къафIэщIа, дыщэмрэ дыжьынымрэ къыхэщIыкIа, вы цIыкIу гъэщIэрэщIахэр къызыхэIущIыкIа бжьамий цIыкIуи 8-м. Иджырей къэхутэныгъэ Iэмалхэм я фIыгъэкIэ, абыхэм, япэрауэ, ерыскъыхэкI гуэр зэракIэрылъыр къыщIэщащ. ЕтIуанэрауэ, апхуэдэ дыдэ ткIуаткIуэ лIэужьыгъуэ шумерхэм дежи къащыIэрыхьауэ зэрыщытар къащIэжа нэужь, нэхъапэIуэкIэ зэрагъэуIуа хуэгъэфэщэныгъэ псори лъэлъэжащ. Шумерхэм тхьэхуэпщылIыкIэ Iэмал щхьэхуэхэр яIэт, жаIэ, ар зэфIэкIа нэужь, махъсымэм ещхь гуэр трафыхьыжу. Абы и кIытэ дыджыр жьэ кIуэцIым мыкIуэн папщIэ къагъэщхьэпэу арат шыбзэ хуэдэу а махъсымэр зэрыраф бжьамий цIыкIухэр. Мейкъуапэ деж къыщагъуэтыжахэми шумерхэм къащIэна хьэкъущыкъухэми зэщхьу якIэрылът а махъсымэхэкI лIэужьыгъуэхэр къозыгъэцIыхуж пкъахуэхэр. Абы къикIрати, Мейкъуапэ цивилизацэр зэрагугъам нэхърэ зэрынэхъ пасэреижым, дунейм япэу зыщызыубгъуа шумер цивилизацэм зэрилъэхъэнэгъум шэч хэмылъыж хъуащ. Пэжыр жыпIэмэ, апхуэдэ хуэгъэфэщэныгъэхэр Инджылым къыхэщыж Ибрэхьим бегъымбарым епха хъыбархэми уагъэщIырт. Иджы тхыдэ къэхутэныгъэхэми а Iуэхум теухуауэ гуитIщхьитIыгъэ къыпхуагъанэркъым, сыту жыпIэмэ, Ибрэхьим лъапIэр шумерхэм я къалащхьэ Ур зэрыщыпсэуар къызыхэщ тхыгъэхэр мащIэкъым. 
 - Хэти зэрищIэщи, тхыдэ къэхутэныгъэхэр зэи я пIэ иткъым, - чэнджэщ къыдет Мэрзейм. - Аращи, мыпхуэдэущ зэрыщытар жыпIэу, зыри ткIийуэ умыукъуэдиймэ, нэхъыфIщ. Хьэтыбзэр абхъаз-адыгэбзэм зэрещхьыр зэхэкIа нэужь, «зэгъэпщэныгъэ бзэ щIэныгъэ» къудамэр къызэзыгъэпэща щIэныгъэлI Иванов Георгий, хьэтыдж Ардзинбэ Владислав, бзэ 200-м нэс зыщIэу щыта Старостин Сергей, хамэ къэрал щIэныгъэлIхэм ящыщу Камменхубер Аннелиз сымэ абы щыхьэт техъуэ щапхъэхэр иджырей абхъаз-адыгэбзэм е убыхыбзэм къыщагъуэтащ. Псалъэм папщIэ, «щыблэм и тхьэ» жаIэу зи цIэ къраIуэ хьэтхэм я Уащхъуэри абхъаз-адыгэхэм я Уащхъуэри зыщ, абы мызэ-мытIэу куэд тепсэлъыхьащ. 
 АдэкIэ Мэрзей Аслъэнбэч щыгъуазэ дещI Мейкъуапэ цивилизацэм къыкIэлъыкIуа «дольмен (испы унэ) щэнхабзэкIэ» зэджэм. Мейкъуапэ щэнхабзэм и зыубгъупIэр хуэм-хуэмурэ Дагъыстэным нэс зызыукъуэдия Псыжь и Iэгъуэблагъэрт. «Испы унэ щэнхабзэр» абы и ужьым итщ. XIX лIэщIыгъуэм абы зиубгъуащ Очамчирэ (Абхъаз республикэ) щегъэжьауэ Къэбэрдей-Балъкъэрым нэс. Пасэрей абхъаз-адыгэхэри убыххэри а «испы унэ щэнхабзэм» хиубыдащ. ГъэщIэгъуэныр абдежым щиухыркъым. Индоевропей щэнхабзэр къемыжьэ щIыкIэ, «испы унэ щэнхабзэм» Европэми зыщиубгъуауэ щытащ иджырей Португалие, Испание къэралхэм. Баскхэр абыхэм къащIэна лъэпкъыжьу хуагъэфащэ. Абдежым къикIри, испы унэхэр Кавказым къэсащ. 
 Ди жагъуэ зэрыхъущи, Мэрзейм и гупсысэ щIэщыгъуэхэмрэ хъыбар гъэщIэгъуэнхэмрэ дэдмыгъэхуIауэ жытIэжыну газетым Iэмалышхуэ къыдитыркъым, зи гугъу тщIыр дигу нэхъ къинахэрщ. Ауэ журналистым и упщIэхэм жэуап щритым, щIэныгъэлIым псори къызэрызэщIиубыдэжа гупсысэм апхуэдизкIэ и чэзущи, а зым фыхэдгъэкIыжынкъым.
«Абхъаз-адыгэхэр дунейр къызэрыунэхурэ нэхъ пасэу зэфIэува лъэпкъхэм язщ, - жиIащ Мэрзей Аслъэнбэч. – Дэнэ нобэ шумерхэр здэщыIэр? ЩыIэжкъым. Пасэрей урымхэм, ассирийхэм мащIэ-куэдми, зыгуэрхэр къащIэнащ. Ауэ щыхъукIэ, абхъаз-адыгэхэр нобэр къыздэсым тхыдэкIэ дыщызэфIэува щIыналъэхэм дисыжщ, ди эрэм ипэкIэ дызэрыпсалъэу щыта бзэхэм дропсалъэ, абы и къудамэхэм зэхъуэкIыныгъэ гуэрхэр яIэу щытми». 
Дэхуэхауэ, зызыужьахэм къакIэрыхуауэ, къэкIуэну щIагъуи зимыIэ лъэпкъым щыщу зыкъызыщыхъуж цIыхум дежкIэ мыпхуэдэ псалъэхэр уасэ зимыIэщ. Апхуэдэ гъэгушхуэкIэ Iэзагъыр езы щIэныгъэлIым фIыуэ зыхищIыкI блэкIамрэ и нобэрей дуней тетыкIэмрэ къызэрыхихари уолъагъу. 
ЧЭРИМ Марианнэ.
Поделиться:

Читать также: