Къашыргъэ ХьэпащIэ адыгэ литературэм хэлъхьэныгъэ екIу хуэзыщIа ди тхакIуэ нэхъ пажэхэм ящыщщ. Илъэс куэдкIэ хьэлэлу хуэлэжьащ ар къэзылъхуа лъэпкъым, жэуаплыныгъэ ин зыпылъ къулыкъу зыбжани игъэзащIэурэ къекIуэкIащ. Ауэ и псэр пытыху IэщIыб имыщIу абы зэдихьащ лэжьыгъитI, я мыхьэнэрэ я лъагагъкIэ зэпэшачэрэ жыпIэну тIури щхьэпэу: ар егъэджакIуэт икIи тхакIуэт.
ЕгъэджакIуэ Къашыргъэ ХьэпащIэ гъэсэныгъэрэ щIэныгъэрэ зрита цIыху мин бжыгъэхэм ди республикэм и IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэм куэд щIауэ я зэфIэкI щагъэлъагъуэ, я Iустаз Iэдэбым и дерс Iущхэм къытщIэхъуэ щIалэгъуалэр щIагъэджыкIыу. ТхакIуэ Къашыргъэ ХьэпащIэ и Iэужь нэхур лъэпкъ литературэм IупщIу щыболъагъу - адыгэпсэм и дахагъымрэ адыгэбзэм и зэфIэкIымрэ щыхьэт нэс яхуэхъуу. Ди литературэм и тхыдэр куууэ зэзыгъэщIэну хущIэкъу дэтхэнэри нобэ хуейщ, пщэдеи хуеинущ Къашыргъэм и рассказ гъуэзэджэхэм, «Насыпым и хэкIыпIэ» повестым, «Лъапсэ быдэ», «ПшэкIухь» романхэм, тхакIуэм и гукъэкIыжхэр щызэхуэхьэсыжа и тхылъу «ГъащIэр матэщIэдзакъым» зыфIищам. Апхуэдэ тхыгъэхэр щымыIамэ, адыгэ литературэр куэдкIэ фагъуэу плъагъунт.
1914 гъэм щэкIуэгъуэм и 14-м Щхьэлыкъуэ къыщалъхуащ ХьэпащIэ. Къуажэм къыщызэIуаха еджапIэм япэ дыдэ и бжэщхьэIум ебэкъуахэм яхэтащ ар. ИужькIэ Къэбэрдей-Балъкъэр пединституту абы щыгъуэ Псыхуабэ дэтам щIотIысхьэ. Ари къеухри, 1934 гъэм къуажэм къегъэзэж. 1943 гъэм къуажэ советым и унафэщIу ягъэуващ, иужькIэ «Джэрмэншык» колхозым и парт организацэм и секретарь ящIат. Джэрмэншык дэт курыт еджапIэм и унафэщIу I950 гъэм ягъэува нэужь, адыгэбзэри литературэри иригъаджэуи лэжьащ. I960 гъэм щегъэжьауэ «Ленин гъуэгу» газетми радиокомитетми лэжьыгъэшхуэ щрихьэкIащ. Совет Союзым и тхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хэтащ. 1987 гъэм ар дунейм ехыжащ.
ЩIалэ дыдэу тхэн щIидзащ Къашыргъэм. Къэунэхуа гъащIэщIэм и гурыгъу-гурыщIэхэр усэ пшыналъэу къэIуащ. Абы и япэ тхылъыр Хэку зауэшхуэм ипэкIэ къыдэкIа «Догъагъэ» усэ сборникырщ. ТхакIуэм и япэ нэхъ ехъулIэныгъэ иныр, «Насыпым и хэкIы¬пIэ» роман купщIафIэр, 1957 гъэм «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ. Романым къытхуиIуэтэжыр колхоз гъащIэрщ, жылэм я псэукIэрщ, Хэку зауэшхуэ нэужьым къуажэм щекIуэкIа лэжьыгъэшхуэрщ. Зэманыр гугъут, гъащIэр зэкIэлъымыкIуэт, цIыхухэм я щхьэр зэрахьэрт, хэкIыпIэ гуэрхэр къагъуэтын я мураду. А щытыкIэ хьэлъэр къагъэсэбэпурэ, цIыху щхьэхуещэхэр зэран хъурт, абыхэм езыхэм я щхьэ Iуэхут зэрахуэр, ауэ абыхэм япэувахэри щыIэт. Мис а Iуэхугъуэ псори пэжагъышхуэ хэлъу, гукъинэжу къыщыгъэлъэгъуэжащ «Насыпым и хэкIыпIэ» романым.
«Лъапсэ быдэ» романыр Къашыргъэ ХьэпащIэ и етIуанэ тхыгъэшхуэщ, ар I966 гъэм «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ. Мы тхыгъэ гъуэзэджэр тхакIуэм и анэм фэеплъ хищIауэ щытащ. ХьэпащIэ романым къыщеIуэтэж Хэку зауэшхуэм и зэманым ди къэралымрэ ди лъахэмрэ щекIуэкIа зауэхэр. Тхыгъэм IупщIу къыхощ бий бзаджэм лIыхъужьыгъэ яхэлъу ебэна цIыхухэр, абыхэм яхэлъа бэшэчагъыр, цIыхугъэ лъагэр, зыпхыкIа гугъуехьыр, ахэр ныбжьэгъугъэм хуэпэжу зэрыщытар. Романым щекIуэкI Iуэхугъуэхэр тхакIуэм къызэриIуатэм гури псэри дехьэх. Гум къонэж тхыгъэм хэт Исмел, Линэ, Назир, Сэрэбий, Уэзырмэс сымэ я образхэри. Романым къиIуатэ Iуэхугъуэ псори гузэвэгъуэ защIэу зэкIэлъыхьащ, абы и идейно-тематическэ, сюжетно-композиционнэ ухуэкIэм удехьэх. Мис а Iуэхугъуэм романыр адыгэ литературэм и тхыгъэ нэхъыфIхэм ящыщ ещI. Литературнэ критикэми зэриубзыхуащи, «Лъапсэ быдэ» романыр адыгэ тхакIуэхэм Хэку зауэшхуэм траухуахэм я нэхъыфIхэм ящыщщ. Къашыргъэм дежкIэ ар пщIэщ, щIыхьщ.
«ПшэкIухь» романыр Къашыргъэм и ещанэ тхыгъэшхуэщ. Ар I967 гъэм «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ. Романым къытхуеIуэтэж 1905 - 1917 гъэхэм ди лъахэм щекIуэкIа Iуэхугъуэхэр, лъэпкъым иригъэкIуэкIа бэнэныгъэр. Тхыгъэм къыщыгъэлъэгъуа Iуэхугъуэ¬хэр Мэзыкъуэ къуажэм, Урысейм и къалэ зыбжанэм, Къэбэрдей щIыналъэм и щIыпIэ куэдым щокIуэкI. Романым хэтщ я ныбжькIи, я IэщIагъэкIи, къызыхэкIа лъэпкъкIи зэхуэмыдэ цIыхухэр. Зэрыхабзэщи, тхыгъэм хэт цIыхухэр гупитIу гуэшащ: тепщэхэмрэ пщылIхэмрэ. Мис а гупитIым яку дэлъа бэнэныгъэм пы¬щIащ романым щекIуэкI Iуэхугъуэ псори. Романым пкърылъ гупсысэ нэхъыщхьэр щхьэхуит псэукIэмрэ лэжьыгъэ хьэлэлымрэ цIыху гъащIэр зэрыдефIакIуэрщ, зэрыдэбжьыфIэрщ, зэрызыдиужьырщ.
ХьэпащIэ и иужьрей тхыгъэщ «ГъащIэр матэщIэдзакъым» романыр. 1988 гъэм «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIа мы тхыгъэм лъабжьэ хуэхъуащ тхакIуэм и гукъэкIыжхэр, и нэгу щIэкIа, ар фIыуэ зыщыгъуазэ, псэкIэ игъэва Iуэхугъуэхэр. Апхуэдэ щытыкIэм абы Iэмал кърет зытетхыхь хуэIухуэщIэр нэхъ куууэ икIи нэхъ удихьэхыу къигъэлъэгъуэну, ахэр гурыхь икIи фIэщхъугъуафIэ ищIыну. Ар тхакIуэм Iэзэу игъэIурыщIэ адыгэбзэм и хэкIыпIэщ, абы и шэрыуагъэрщ. Абы и прозэр адыгэ литературэм дежкIэ хэлъхьэныгъэ инщ икIи куэдкIэ къигъэбжьыфIащ ди литературэр.
Дунейм щехыжым, мыпхуэдэ псалъэ IущхэмкIэ адыгэ тхылъеджэм сэлам ирихыжащ абы: «ГъащIэм и дерсхэм нэхъ къыхэхыпхъэр цIыхугъэрщ. Дунейм зыгуэр тезыха щыIэкъым. Зыгуэр, зы фIы гуэр дунейм къытебнэн хуейщ. Абы щыщу цIыхугъэ къызэбнэкIмэ, «щIэукIуатэ» къыпхужаIэнкъым. Ар нэхъ щIэин нэхъыщхьэу къызолъытэ».
Къашыргъэ ХьэпащIэ лъэпкъ литературэм хуэлэжьащ дунейм тетыху. Аращ Iэужь махуэ къытхуигъэнэну щIыхузэфIэкIари. Дэ ар зэи тщымыгъупщэу, къытщIэхъуэ щIэблэми хьэкъыу япхыдгъэкIыфу дыщытыну къыттохуэ.
