Яхэти-яхэмыти

Хьэтхыкъуэ Мыхьэмэт-гъуазэм теухуа хъыбар къызэрымыкIуэр Урысейм и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хэта, Къэрэшей-Шэрджэсым щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ цIэ лъапIэр зыхуагъэфэща Шэрджэс Алий къыжезыIэжар Инжыдж ЦIыкIу и Iуфэм Iус Зеикъуэ къуажэм дэса Чыржын Хъусинщ.  

- Мыхьэмэт къыщалъхуар Лабэрэ Псыжьрэ я зэпыхьэжыпIэм Iуса адыгэ къуажэжьхэу пащтыхьыдзэм игъэсахэм ящыщт, нэхъ тэмэму жытIэмэ, щапIар аращ, - ар и къыщIэдзэкIэт Чыржыным.

… Дзэзешэ Угъурлы зи пашэ шу гуп къэкIуэжырт. Хьэтхыкъуэ къыдыхьэжхэри, куэди къамыкIуауэ къалъэгъуащ ипэ ит плъырхэм ящыщ зыр теутIыпщхьауэ къазэрыхуэжэр. Шур къэсри:

- Уэ-э, Угъурлы, Хьэтхыкъуэ сабий цIынэ къыщыдгъуэтащ, хъыдан жэрумэм кIуэцIылъу! ЩIалэ цIыкIущ! Тхьэшхуэм игу къыпщIэгъуагъэнщ, бын зэрыуимыIэр илъагъурти! – зэкIэлъегъэпIащIэ къыIулъэдэжам.

… Дзэзешэ цIэрыIуэм игъэсар кIэнкIи, арыхъкIи, бэнэнкIи и дэджэгуэгъухэм ятекIуэрт. ЗытекIуахэр къыпэувырт, щызэпщэфыIи къэхъуу. Апхуэдэхэм деж Мыхьэмэт (арат къагъуэта щIалэ цIыкIум фIащар) и пхъэ нэхъ къикIырейти: «Хьэтхыкъуэ, Хьэтхыкъуэ! Дэ укъытпымыкъухьауэ, укъэзылъхуар здэщыIэ пщIащэрэт!» – жаIэурэ щIэпхъуэжхэрт…

ЩIалэм зэи щаущэхуатэкъым зыпIахэм къызэрамылъхуар, ауэ зыри хищIыкIыртэкъым къэзылъхуами зыщыщми… Ар и жыгъуэ мыхъукIэ къанэртэкъым. ЗыпIахэм зы махуэ закъуи ягу зримыгъэбгъами, и щэхум иригугъумыгъут.

Махуэ гуэрым а зэрыжытIам хуэдэу и жагъуэ къащIауэ къэкIуэжати, и анэм тегъэчыныхьауэ елъэIуащ щэхур къыхуиIутэну. Анэм дауэрэ димылъэфыхами, гъуэгу къритакъым и къэгъуэтыкIэ хъуар къыжримыIэу. Ауэ абыи хищIыкIыр мащIэ дыдэт а Iуэхум. А зэманым и адэр иджыри псэути, къыщыдыхьэжым еупщIыну хуитыныгъэ къыIихри, елъэIуат мы Iуэхум хищIыкIым щыгъуазэ ищIыну. Адэр и щIалэм зыкъомрэ зыри жимыIэу къеплъри:

- Си щIалэ, зэрыпщIэщи, сэ зэи пщызущэхуакъым дэ укъызэрыдмылъхуар… Укъыщыдгъуэтар Хьэтхыкъуэ и кхъэнсэгулъэм дежщ, укъэхъуа къудейуэ, ухъыдан жэрумэу, кхъэнсэгущхьэм утелъу. Сыт хуэдизрэ Iэгъуэблагъэр щIэдмыщыкIами, уи анэм и лъэужь е нэгъуэщI гуэр къэдгъуэтын тлъэкIакъым. Ауэ сэ гурыщхъуэ зэрысщIауэ щытамкIэ, уи анэр кIэс тыгъэу Кърымым къыщыхутауэ нэхъ тызоубыдэ. Мызэ-мытIэу сэри сытелъэдат абы и лъэужь зесхуэну, ауэ и цIи и щхьи умыщIэу дэтхэнэ унагъуэм уихьэн? ЗэгъащIэ, си щIалэ, а уэ уигу ибубыда Iуэху дахэм сэри срителъхьэу зэрыщытыр, псэкIи сызэрыпщIыгъунур! Тхьэм си яужь укърини куэд къыскIэлъыуигъэгъащIэ, сыпхуэарэзыщ! – къыжриIэгъат.

 И адэм и псэм ищIагъэнт и щIалэ закъуэм гу зэрыщимыхуэнур, щIагъуэ къызэрыхуэмынэжар. ЩIалэр мызэ-мытIэу зекIуэ здэзыша и адэм и ныбжьэгъу нэхъыщIэу къэнахэм, иджыри Iэщэ зыIыгъыу бий ерум пэщIэтхэм, шэч къытрахьэртэкъым я къаныр хэкулI зэрыхъунум, и адэм хуэфащэ къуэ зэрыхуэхъужам. Зауэ гуащIэхэми Мыхьэмэт зыкъыщигъэлъэгъуат IэмалыфIэу, IэщакIуэу, шыщхьэмыгъазэу, гузэвэгъуэ хэхуам и щIыб къыдэхутэрэ къихъумэу. Ауэ сыт хуэдэ зэхэуэ лъыгъажэ хэмытами, лей къызытехьа и анэр игу ихуртэкъым.

ЩIымахуэ шылэм и ткIиигъуэм зауэр тIэкIу кIащхъэ щыхъум, Мыхьэмэт треубыдэ Кърымым кIуэуэ и анэм лъыхъуэну. Мазаем и бзаджэгъуэу загъэхьэзырри, Кърымыр фIыуэ зыщIэ щIали яхэту, шу пщыкIуз и гъусэу гъуэгу техьащ. 

Темрыкъуэ (Темрюк къалэ цIыкIурщ зи гугъу ищIыр) и Iэхэлъахэм нэсыным щIагъуэ хуэмеижу, гупыр жьапщаем хеубыдэ. ЩIыпIэр щIы занщIэ шэдылъэ зэхэдиежат, зыкъуэдзапIэ лъэпкъ иIэтэкъым. Жьыр апхуэдизу къарушхуэ иIэу къыкъуэуати, «шы тхьэкIумэр плъагъуртэкъым» жыхуаIэм хуэдэу, зэуэ кIыфI къищIат уэсу зэрихьэмрэ хым къыхиху псыIагъэмрэ. Гупыр уэсым щIихъумэ хъури, зэкIэрычауэ къонэ. Мыхьэмэт, и адэм зэригъэсауэ, и шыр игъэгъуэлъщ езыри бгъурыгъуалъхьэри, тIуми шу щIакIуэмкIэ зыщIахъумащ. Тэлай нэхъ дэмыкIыу борэным уэс Iуащхьэ къатрищIат. Езыми щыми я бахъэ хуабэр зэхыхьэри, тIури къелащ хъуэт дыджым имыгъэщту. И гъусэхэми абыкIэ ящыгугъа щхьэкIэ, жьыр тIэкIу нэхъ кIащхъэ щыхъум зыкъиIэтри ялъыхъуэу щIидзати, зэрыгугъам гъунэгъуу Iуэхур щыщымыIэу къыщIедз.

Зэпэмыжыжьэ дыдэ Iуащхьэ пщыкIузри къетIэщIри, и ныбжьэгъухэм ящыщ е зыш псэууэ къыщIэкIакъым, псори уаем зэфIигъэщтыхьат. АпхуэдизкIэ псынщIэу жьым зыкъиIэтати, и ныбжьэгъухэм яхэтт и щIакIуэр шым къыкIэрызмытIэтыкIыфа. Гуауэщхьэуэ къызыхуэтыж щымыIэт Мыхьэмэт къехъулIар.        

Гупыр борэным здыхиубыдар натхъуэдж къуажэ мыиным пэгъунэгъут, ауэ псынщIэ дыдэу къызэIыхьа дунеймрэ жьапщэ ерумрэ пщыхьэщхьэ кIыфIри къыхыхьэжри, зыри яригъэлъэгъуатэкъым. Хьэ банэ макъи апхуэдэ жьы зызукIыжым къыхэщынт?

Мыхьэмэт и гъусэхэр къыщIехыжри, шыхэм къатрихыжа уанэхэм я щIагъщIэдз зэбгъурилъхьахэм трелъхьэ. Пщэдджыжь хьэлъэм къыдэуш къуажэм нэс ерагъыу шыбгъэрыкъутэкIэ уэсым хэкIри, жэмыхьэтым я нэхъыжьхэм яжриIащ къехъулIа тхьэмыщкIагъэшхуэр зыхуэдэр.

Адыгэм зэрахабзэу, цIыхухъухэр бэлыхьыр къыздэхъуа тафэм къакIуэри, хьэдэхэр къуажэм къахьащ. Щхьэж зыхуей хуагъазэри, иджыкIэ щIыр къыпхуэтIынутэкъыми, уэсыкхъэм щIалъхьащ хьэдэ пщыкIузри, мывэ пэлъытэ хъуа щIыгур къэвыжмэ тэмэму щIалъхьэжыну. И гъусэхэм я щыгъынри, шы Iэпслъэпсри, Iэщэри къуажэм анэмэт яхуищIри, щIалэм и гъуэгу хигъэщIу теувэжащ. Гъусэ хуащIыну къуажэ нэхъыжьхэр хуеяти, езым идакъым: «А си гъусахэм я гуэныхьыр гъащIищэ сиIами схуэпшыныжынукъым!» - жиIэри.

Сыт хуэдэ гугъуехь хуэмызами, къызэтеувыIэ имыIэу Мыхьэмэт нэсащ Кърымым. Адыгэ макъ щызэхихым деж нэхъ дзыщI ищIу щIэупщIэурэ абы нехус Бахъшысэрей. Къалэ гъунэм щыт унэ пхэнжыжь цIыкIу гуэрым екIуалIэри, ар зейр фызыжь закъуэу, икIи, и насып къихьри, адыгэбзэ ныкъуэу къыщIэкIащ. ХэIущIыу зимыщIыщэн щхьэкIэ езыри зыхуейр апхуэдэти, еблэгъащ.

Жэщым фызыжьым фIыуэ пкърыупщIыхьри, къищIащ залымыгъэкIэ къашауэ щыта адыгэхэм къатепщIыкIыжахэр езы Кърымми мы къалэжьми куэд зэрыдэсыр. Фызыжьым и цIэр Нурхъант. Абы щIалэм къыжриIащ илъэс куэдкIэ узэIэбэкIыжмэ, езыр зыхуэпщафIэу щыта хъаным и бейгуэл нэхъыжьым Адыгэм бзылъхугъэ зытIущ къришауэ зэрыщытар, ауэ сыткIэ пщIэн Мыхьэмэт зылъыхъуэ и анэр абыхэм ящыщрэ ящымыщрэ?..

Тедзэным хуэзыгъэхьэзырар КЪУМАХУЭ Аслъэнщ.