Дригушхуэрт

         - Дзэлыкъуэкъуажэ къыдэ­кIащ а жылэм и тхыдэ къулейм зи гъащIэрэ гуащIэкIэ хуэфащэу, къызыхэкIа лъэпкъым и къэкIуэнум телажьэу, лIыгъэ яхэлъу псэуа, ноби псэу лIыфI куэд. Абыхэм ящыщщ литературэдж, публицист, зэдзэкIакIуэ  Iэзэ  КIурашын БетIал, - дыкъыщоджэ лъэпкъылI гъуэзэджэм теухуауэ публицист, критик БжэныкIэ Мухьэб и гукъэкIыжхэм. – ЦIыхум бгъэдэлъ зэфIэкIыр абы къыдалъхуа фIыгъуэщ. А псалъэхэм япкърылъ мы­хьэнэр зэрыпэжым щыхьэт тохъуэ БетIал и гъащIэмрэ и гуащIэмрэ. ЩIэныгъэ зэгъэ­гъуэт, еджэ, жиIэу КIурашы­ным зыми къыпиубыдакъым. И адэ Мухьэмэд къуажэм къы­дэкIа япэ трактористу колхозым хэтт, щхьэкъэIэт имыIэу лажьэрт. БетIал и ныбжьыр илъэсипщIым нэмысауэ и адэр зауэм кIуэри къигъэзэжакъым. Фызабэу къэна и анэм и щIали­тIым (БетIал иIащ къуэш нэ­хъыщIэ) ятеубгъуауэ, зыхуей зэрыхуигъэзэным яужь итащ. БетIал «МылIэр лIы мэхъу», - жыхуиIэу, псэуащ, ауэ и адэ­ къуэш КIурашын Мысост гуапагъэу дилъэгъуар, псэуху гулъытэ къахуищIу зэрыщытар зыщигъэгъупщэртэкъым. А псом къадэкIуэу, Мысост и хьэлым, и хыхьэхэкIым узыIэ­пишэу хэлът джэгуакIуэ плъы­­фэ: жьэрыIэзэт, псалъэ шэрыуэу, жыIэгъуэ гъэщIэ­гъуэ­ну къыжьэдэкIахэр зэIэпахыу къуажэм дэлът. Хэт ищIэ­рэ, БетIал игъащIэ псокIэ бзэм хуищIа лъагъуныгъэр лъэныкъуэ гуэркIэ къыпкъ­ры­кIагъэнкIи хъунщ и адэ­ къуэшым?!

… Сэ фIыуэ сощIэж КIу­рашын БетIал  ири­гъаджэ студентхэм я гъэмахуэ зыгъэпсэхугъуэхэм езыр къуажэм къэкIуэжу зэрыщытар. Уэрамым ар къыдыхьауэ щыт­лъагъукIэ, школым щIэс еджакIуэ цIыкIухэр дехъуапсэрт. Къытрыригъадзэ тхыгъэхэм де­джэну иджыри дыхунэмысами, ди лэжьэгъу - БетIал и къуэш нэхъыщIэ Володя - къыджи­Iауэ тщIэрт абы Къэбэрдейм икIа студент гуп адыгэбзэкIэ иригъаджэу Моск­ва зэрыдэсыр. Дригушхуэрт апхуэдэ цIыху ди къуажэ къызэрыдэкIам.

 «Над селом опустился вечер» зи фIэщыгъэ нэтынхэр 1967 - 1968 гъэхэм ди телевиденэм щекIуэкIыу щы­тащ, зы адыгэ е балъкъэр макъамэ (уэрэд) къыщымы­Iуу. КIурашыным гу лъари­гъэтащ апхуэдэу пщIэ зэрымыхъунум. Абы къыхилъхьа гупсысэр даIыгъащ редакторхэм, кино тезых режиссёрхэм. Куэд мыщIэуи телепрограммэхэм къыхыхьэу щIадзащ лъэпкъ макъамэкIэ гъэпса фильмхэр, «Уэрайдэ», «Къурш щхьэ тхъуахэм я макъамэхэр» жыхуиIэхэм хуэдэхэр.

Лэжьа­кIуэ гуп щыхъукIэ, Iуэху еп­лъы­кIэ зэмыщхьхэр зиIэ цIыху­хэри яхэтщ, зэрызэ­гуры­мыIуэр куууэ къыщы­щIэлъи къэхъуу. Апхуэдэм деж БетIал пхуигъэкIуэтынутэ­къым, абы къыхилъхьэ Iуэху­гъуэм лъэпкъым и тхыдэр, щэнхабзэр, абы и блэкIамрэ и нобэмрэ зэрызэхьэлIар и тегъэщIапIэти. Сигу къинэжащ «Адыгэ Хасэ» зи фIэщы­гъэ нэтыныр япэу программэм щыхигъэхьэм, «адыгэ» пса­лъэм тримыкъузэу «Хасэ» жиIэу фIищмэ нэхъ къезэгъыу нэхъыщхьэм къы­щыж­риIэм, абы и жэуапу иритар: «Адыгэ Хасэр сэ къэзгупсыса фIэщыгъэкъым. Ар илъэсищэхэм нэсауэ яIэщ адыгэхэм. Мыбы хэлъкъым икIи къыхэщынукъым адрей лъэпкъ­хэм ефIэкIыныгъэ гуэр». А щIыкIэм тету иукъуэдийрт икIи пхигъэкIырт     илъэс куэдкIэ иригъэкIуэкIа «ХьэщIэщ» тележурналым хыхьэ сюжетхэм ятеухуауэ пса­лъэмакъ гуэр къыкъуэкIмэ.

КIурашыным и творчествэм нэхъ зыщиузэщIар телевиденэм щыщылэжьа илъэсхэрщ. Зи лэжьыгъэр иунэтI литературэмрэ драмэмкIэ къудамэм къуэпс куэдкIэ къепхат республикэм щыIэ щэнхабзэ, гъуаз­джэ IэнатIэхэр. Ар сэбэп яхуэмыхъуу къанэртэкъым и Iэдакъэ къыщIэкI тхылъхэмрэ статьяхэмрэ. Тхэным гу хуэ­зыщIар щIэмычэу йоджэ, щIэмрэ щIэщыгъуэмрэ къыщигъуэт гъуэгум димыдзыхыу. А хабзэм текIакъым КIу­рашын БетIал псэуху. И япэ тхылъыр къыдигъэкIащ 1969 гъэм. Абы хуищIа «Хасэ» фIэщыгъэм ищхьэкIэ къы­жытIа гупсысэм ухуешэ: адыгэ­хэм лIэщIыгъуэкIэрэ къа­декIуэкIа зэхыхьэм и мыхьэнэрэ и къэухькIэ БетIал къы­зэщIеубыдэ икIи зэпкърех лъэпкъ литературэм, щэнхабзэм, гъуазджэм, IуэрыIуатэм, тхыдэм, хабзэм теухуа Iуэху­гъуэхэр. Япэ тхылъым къы­кIэлъыкIуащ «ЦIыхубэ уса­кIуэм и псэ хьэлэлыр» (1978 гъ.), «Упсэу» (1979 гъ.), «ФIэ­хъус апщий!» (1991 гъ.), «Гъуа­зэ» (1996 гъ.), «Этюды о поэте и человеке» (1975 гъ.). Абыхэм нэхъыщхьэу кIуэцI­рокI япэ тхылъым щыпхиша лъагъуэхэр, ауэ зэманым пэджэжу зрегъэубгъу, лъэхъэнэ къэс лъэпкъ литературэм, щэнхабзэм, театрым я зыужьыныгъэр зэрыкIуатэм купщIафIэу топсэлъыхь,     ны­къу­саныгъэхэр тегъэкIуэ­ты­ным публицистым и пса­лъэрэ жэрдэмрэ хелъхьэ.

Публицистым и къалэн нэ­хъыщхьэр - тхыдэмрэ нобэмрэ я зэпыщIэныгъэм къыхих дерсымкIэ къызыхэкIа лъэпкъым и къэкIуэнум фIыкIэ телэжьэныр - КIурашын БетIал еш имыщIэу игъэзэ­щIащ. Гу лъытапхъэщ мы Iуэхугъуэми: БетIал статья жанрым иту къытрыригъэдза тхыгъэ къэс къэхутэныгъэ щхьэхуэщ, ди лъэпкъ литературэм, тхыдэм, гъуазджэм, адыгэ хабзэм куууэ щыгъуазэ зызыщIыну хуей дэтхэнэ щIэблэм дежкIи щIэдзапIэ хьэлэмэтщ. Апхуэдэ статьяхэр пщIы бжыгъэхэм нос. Абы телъыджэу къехъу­лIэрт журналистым и Iэзагъэр псом япэу къэзыгъэлъагъуэ нэщэнэр - тхыгъэм зэреджэу занщIэу дихьэхыныр.  КIэщIу дыкъытеувыIэнщ абыхэм ящыщ зыбжанэм.

«Мадемуазель Аиссе. Тхыдэм къыхэна адыгэ цIыхубз» тхыгъэм къыщыгъэлъэгъуащ ди лъэпкъым къыхэкIа бзылъ­хугъэр Франджы литературэм и классик зэрыхъуа щIыкIэр, ар Вольтер и ныб­жьэгъуу, абы пщIэ къыхуищIу зэрыщытар. «Ахъмэтыкъуэ Къазийбэч» фIища газетым къытехуа тхыгъэмкIэ ар ироплъэ ХIХ лIэщIыгъуэр иухыу ХХ лIэщIыгъуэм щыщIидзэм Урысейми, Швециеми, Франджыми икъукIэ цIэ­рыIуэ щыхъуа адыгэлIым къи­кIуа гъуэгуанэм, ар тхакIуэу, интеллигент щыпкъэу, а псом къадэкIуэу урысыдзэм и тIас­хъэщIэх къэмылэнджэжу зэрыщытар. ИтIанэ, БетIал и тхыгъэхэм я фIэщыгъэхэм я нэхъыбэм, публицистым зэрихабзэу, Iуэху зэIумыбзыр занщIэу щегъэув: «Андемыркъан. Уэрэдыжьым и тхыдэм и зы напэкIуэцI», «Пушкинымрэ адыгэ литературэмрэ», «Толстойр - Къэбэрдей-Балъкъэрым», «УсакIуэшхуэм и IэдакъэщIэкIхэр. ПащIэ Бэчмырзэ теухуа псалъэ». КIура­шыным и къалэмыр нэхъ жану игъабзэу, и псалъэхэр гущIэкIэ нэхъ игъэхуабэу къыпщохъу ар ЩоджэнцIыкIу Алий и гъа­щIэм, и тхыгъэхэм, усакIуэш­хуэм и адыгэбзэ псынэпсу къабзэм щытетхыхьым деж. Апхуэдэ гупсысэ уигу къэ­мыкIынкIэ Iэмал иIэкъым абы триухуа «Дыгъэпсым пэлыд тхыгъэхэр», «Этюды о поэ­те и человеке» тхылъхэм, «Бзэ куэд ищIэрт», «ЦIыхубэ уса­кIуэм и псэ хьэлэлыр», «Уса­кIуэшхуэм и гъащIэ на­лъэ», «Алий и письмохэр» статьяхэм укъыще­джэ­кIэ.

ЦIыхум и уасэр и лэжьы­гъэрщ, щIыжаIэжыр абы и лъэпкъэгъухэм заузэщIын папщIэ хузэфIэкIар къалъытэри аращ. Дэ дызэреплъымкIэ, КIурашын БетIал нобэми къэ­кIуэнуми хуэгъэпса и Iэужьхэм яIэ мыхьэнэмкIэ Дзэлыкъуэ­щIым зы зэман щыпсэуа узэ­щIакIуэхэу Нэгумэ Шорэ, Къуэ­дзокъуэ Лэкъумэн, Къэшэж ТIалиб сымэ ябгъэдэб­гъэу­вэну хуэфащэщ.