Критик, литературовед, щIэныгъэлI, филологие щIэныгъэхэмк1э докторщ, профессор, ЩIДАА-м и академик, КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ ХьэкIуащэ Андрей и гъащIэ гъуэгуанэр IуэхуфIхэмкIэ гъэнщIауэ щытащ. И гъащIэм, IэщIагъэм, дуней еплъыкIэм теухуауэ дыщеуэршэрыл1эм къыджи1ам къегъэлъагъуэ ХьэкIуащэ Андрей зэрыщапхъэр. КъыщIэддзат сабиигъуэ гукъэкIыжхэмкIэ…
- Си сабиигъуэр тыншу щытауэ пхужыIэнукъым. Апхуэдэ щытыкIэ итар си закъуэкъым, ди къэралышхуэм си ныбжь иту щыпсэуахэр дызэхуэдащ. АпхуэдизкIэ къулейсызыгъэ а зэманым щыIащи, ар къэпIуэтэжкIи иджырей щIалэгъуалэм я фIэщ пхуэмыщIынкIэ хъунщ. Дэ къызэднэкIа лъэпощхьэпохэм хуэдэ нобэрей ди щIэблэм тхьэм яримыгъэлъагъукIэ. Ауэ, ди блэкIам дриплъэжмэ, дауэ дыпэлъэща, дауи къызэднэкIын тхузэфIэкIа апхуэдиз гугъуехьыр, жытIэу дыщегупсысыж къытхуохуэ. Ди щIалэгъуэм утепсэлъыхьу щытмэ, гуащIэдэкIым дыхуагъасэу, дылажьэу щытащ. Ерыскъымрэ щыгъынымрэ къинэмыщ1ауэ, еджэным и IуэхукIи дэ бэлыхь куэд ттелъащ. Къэдухар мэжджытыжьу щыта еджапIэрщ. Ар пэш цIыкIуурэ зэпахукIри дыщIагъэтIысхьат. ЩIымахуэм егъэлеяуэ щIыIэт. Зы пэшхьэку закъуэ щIэтти, ар сабийхэм хьэуазэ тIэкIу къыздэтхьмэ, абыкIэ къызэщIэдгъаплъэу арат. ТхылъымIэ дызэрытхэн зэрыдмыгъуэтым и гугъу тщIыххэртэкъым, газетыжь кIапэлъапэхэр къэдгъуэтмэ, абы зыгуэрхэр тетхэрт. А лъэхъэнэр сыт хуэдэу гугъуу щымытами, щIэныгъэм зыпыIуддзыртэкъым, атIэ дыхуэпабгъэрт.
Колхозым лэжьэн щыщIэддзэри, дэ дызэрымылэжьар укIуэдыж. Зауэ нэужь илъэсхэр хьэлъэу зэрыщытам куэд тражыIыхьащ. Зауэм и бэлыхьыр зышэчыр абы Iуту шэр зытелъалъэм и закъуэкъым, мыдэкIэ къэнахэри гугъуехьым хэкIыркъым. Си адэр щежьэм, сэ унагъуэм сранэхъыжьти, сылэжьэн хуей хъуащ. А зэманым сэ езмыхьэкIа IэнатIэ колхозым иIауэ къыщIэкIынукъым. ЦIыхухэр ерыскъыкIэ гугъу дыдэ ехьырт, хьэлIамэрэ хьэлIамэпсырэт я шхыныгъуэр. Выгум сису, ЩIыщIэжь исшурэ Мэртэзей нартыху сшэрт. Ар щысшэкIэ кIэчанхэр гум и лъабжьэм ислъхьа мэкъум хэзгъэлъалъэрт. Жэщым сыкъэкIуэжа иужькIэ, сабийхэм ар къыхахыжрт. Апхуэдэ щIыкIэкIэ махуэ къэс зы пэгун из хъун хуэдиз нартыху гъэлъэлъа унэм къасшэрт…
Нэмыцэхэр дэкIыжа иужь, цIыхухэм ятелъ бэлыхьым иджыри зы къыхэхъуащ. Куэдым хуабэ уз (тиф) къеуэлIащ. ЩIымахуэу узым сыкъыхигъэщIащ, зыкъыщысщIэжам, щхьэгъубжэмкIэ сыкъыдэплъри, хуэрэджэр къэгъэгъат. Мазэ зытIущкIэ хьэлъэу сигъэсымэджауэ, сыкърагъэлащ. Апхуэдизрэ ущыхэлъкIэ, уи лъэр зэщIэнэнтэкъэ?! Медсестрахэм саIыгъыу пэшым сыкъыщрашэкIыу, IэкIэ блынхэр сIыгъыу хуэмурэ си лъакъуэр зэблэсхыурэ зекIуэкIэ зэзгъэщIэжат. Сэ си насып къихьри сыкъелащ, ахъумэ а лъэхъэнэм ди къуажэми адрей жылэхэми щыщу хуабэузым куэд ихьащ.
- Апхуэдиз гугъуехь уи нэгу щIэкIам укъимыгъэдзыхэу щIэныгъэм и гъуэгум узэрытехьам и гугъу уэзгъэщ1ынут.
- Республикэпсо школ интернаткIэ еджэу зауэ нэужь илъэсхэм еджапIэ къызэрагъэпэщауэ щытащ. Борыкъуей еджапIэм классибгъур къыщыдуха нэужь, ди къуажэм щыщу, Мэкъулхэ я щIалэ, Сокъур Мусэрбий, сэ абы дыщIэтIысхьауэ щытащ. Зы илъэскIэ фIэкIа дыщIэмысами, щIэныгъэ куу къыщIэтхащ, егъэджакIуэ гъуэзэджэхэр диIати. Ар къэзыухахэм ящыщ цIыху зыбжанэ бронькIэ къалэшхуэхэм щыIэ еджапIэ нэхъыщхьэхэм ягъакIуэрти, абыхэм дахэхуэри, Мусэрбий сэрэ Ленинград дэт къэрал университетым дыщ1эт1ысхьащ. 1947 гъэрт. Зауэр увыIами, блокадэм къикIа къалэм зыкъиужьыжатэкъым. Гухэхъуэ къыдэзытыр зыт - еджэнырт. ЕгъэджакIуэ телъыджэхэр диIащ. ЩIэныгъэм дыдрагъэхьэхащ, гъэщIэгъуэн куэд абыхэм я деж къыщытщIащ. Къапщтэмэ, абы и музейхэм, библиотекэхэм, архивхэм ущIыхьэн къудейр куэд и уасэт, абыхэми щIэныгъэ къыщIэпхыфынут. Иджырей студентхэм хуэдэу дэ еджэнымкIэ зыщIедгъэхакъым. ЩIэныгъэ зэдмыгъэгъуэтмэ, зыри дызэримыIэнур къыдгурыIуэрт.
Нэхъ иужьыIуэкIэ Мусэрбийрэ сэрэ ди Iуэхур къикIащ. Ленинград дэт консерваторием ди адыгэ студие щыIэт. Дэ тIур абы дагъэкIуащ, Сокъурым адыгэбзэмкIэ, сэ литературэмкIэ илъэситIкIэ щедгъэджащ. Мис абы щыгъуэм зыкъэдужьыжат. ФIытэкъэ стипендиери къэпхьу, улахуэ тIэкIуи къуатыну!
Налшык къэдгъэзэжа иужь, лэжьапIэ зыми къытхуигъэлъэгъуакъым, дэ езым ди щхьэ Iуэху дэдгъэкIыжауэ аращ. Сокъур Мусэрбий къуажэм кIуэжри, урысыбзэмрэ литературэмкIэ егъэджакIуэу зэман гуэркIэ щылэжьащ. Сэ Къэбэрдей радиокомитетым сыщылажьэу щIэздзащ. ИужькIэ пединститутым аспирантурэ къыщызэIуахти, Теунэ Хьэчим и фIыгъэкIэ абы сыщIэтIысхьащ. ЦIыхуитI къащтэну арати, Нало Ахьмэдхъанрэ сэрэ дагъэкIуащ. Аспирантурэр къэзмыух щIыкIэ, 1954 гъэм пединститутым и кафедрэм ассистенту сыкъащтащ.
- Адыгэ узэщIакIуэхэм ящыщу и зэф1эк1к1э хэт къыхэбгъэщын?
- Сызэджахэм, сызытетхыхьахэм, нэхъыфI дыдэу слъагъуахэм ящыщу Хъан-Джэрий и ц1эр къис1уэнт. Ар тхакIуэ гъуэзэджэу щытащ. Ар апхуэдэу пасэу дунейм емыхыжамэ, европей романтик нэхъ лъэщхэм къакIэрымыхуу, уеблэмэ ефIэкIыу тхыгъэ хьэлэмэтхэр итхыфыну зэрыщытам сэ шэч къытесхьэркъым. ЕтIуанэу, КIашэ Адыл-Джэрий зэфIэкIышхуэ иIащ. Ауэ нэхъ иужькIэ щIэмытхар, тхэныр щIызэпигъэуар гурыIуэгъуащэкъым. Абыхэм я зэфIэкIыр нэсу зэрамыгъэлъэгъуэфар сигу къоуэ. Лъэпкъым и пщIэр литературэм и IэмалхэмкIэ зыIэтыфыну щыта ц1ыхут ар.
- Узыдэлэжьахэм я гугъу уэзгъэщ1ынут.
- Сэ куэдым садэлэжьащ, ныбжьэгъу куэди сиIащ, ауэ Сокъур Мусэрбий а псом къахызогъэщ. Дэ дызэкъуажэгъут, ди сабийгъуэри здэдгъэкIуат, еджапIи дыздэщыI1эри, еджапIэ нэужьми дыздэлэжьат. Дигу къинэжын куэди, ди щэхуи зэрыщIэу, унагъуэкIи дызэкIэлъыкIуэу дыкъызэдекIуэкIащ. Шэч хэмылъу, абы хуэдэу цIыху акъылыфIэ, гурыхуэ, зи IэщIагъэм хуэIэижь дэ къытхэтакъым. Ар лекцэ къеджэн хуей хъуамэ, и IитIыр и жыпым ирилъхьэрти, тхылъымпIи имыIыгъыу, икIукI-къикIукIыурэ къеджэрти къыщIэкIыжырт. Чым Юрэ, Щэрдэн Iэбу, ЩоджэнцIыкIу Нинэ сымэ я лекцэхэр студентхэм я дежкIэ гъэщIэгъуэнт. Лэжьыгъэ и лъэныкъуэкIэ мис ахэр нэхъыфIхэм ящыщт.
ЖысIэну сыхуейт цIыхур лэжьыгъэм зэригъэдахэр. Дэ дунейм дехыжми, ди щIалэгъуалэм лэжьыгъэм и пщIэр, щIэныгъэм и мыхьэнэр къагурыIуэу псэуамэ си гуапэ хъунут. Мы гъащIэм мылъкуркъым нэхъыщхьэр, абы ухуэлIыщIэу упсэуныр тхьэмыщкIагъэщ. ДыкъызыхэкIа лъэпкъым хуэлэжьэн, анэдэлъхубзэр фIыуэ зылъагъуу, ар езыгъэфIэкIуэфын щIалэгъуалэ узыншэ диIэныр си хъуэпсапIэхэм ящыщщ.
