Япэ урыс-адыгэ псалъалъэ

Тхылъыжь

1846 гъэм Одессэ къыщыдэкIауэ щытащ япэ урыс-адыгэ псалъалъэр. Ар и Iэдакъэ къыщIэкIат лъахэхутэ Люлье Леонтий (1805 - 1862). 1820 гъэм щыщIэдзауэ дунейм ехыжыху щIэныгъэлIыр Адыгэ Хэкум щыпсэуащ, абы и къулыкъур щрихьэкIырт хы ФIыцIэм и къуэкIыпIэ Iуфэм.

1829 гъэм урысей пащтыхь Николай Езанэм и унафэкIэ кавказыдж Люлье Леонтий зекIуэ ежьащ адыгэбзэ псалъалъэ зыхигъэувэну. ЩIэныгъэлIыр адыгэхэм куэдрэ яхэтащ, ядэпсэлъащ, игъэхьэзыра лэжьыгъэм академик Шёгренымрэ ЩIэныгъэхэмкIэ Санкт-Петербург щыIэ академием и щIэныгъэлIхэмрэ хигъэплъэжауэ щытащ. 

Филологие щIэныгъэ бгъэдэмылъами, Люлье адыгэбзэмрэ щэнхабзэмрэ хъарзынэу зэрыщыгъуазэм ифI къекIащ псалъалъэр щигъэхьэзырым. Тхылъым адыгэ псалъэ мини 6-м щIигъу ихуащ, адыгэбзэм и ухуэкIэр, псалъэхэм я къэхъукIэр, макъхэм я IукIэр щызэпкърех.

«Хамэ къэрал IуэхухэмкIэ министерствэм къулыкъу щысщIэу Адыгэ Хэкум илъэс зыбжанэкIэ сыщыпсэуащ, къахуэмыхьэхуа адыгэ лъэпкъ уардэм сахэсу. Дауи, зэзгъэщIащ адыгэхэм я бзэр. КъищынэмыщIауэ, адыгэбзэм и псэлъэкIэ псоми щыгъуазэ зысщIащ: къэбэрдеибзэм, беслъэнеибзэм, бжьэдыгъубзэм, шапсыгъыбзэм, нэгъуэщIхэми. Адыгэ хэкур лъэпкъыбэщ. Езыхэм нэмыщI абы щопсэу нэгъуейхэри, къэрэшейхэри, балъкъэрхэри. Ауэ псори зэрызэгурыIуэр адыгэбзэщ, ар я зэхуэдэщ. Адыгэбзэр щызджым сымыгъэщIагъуэу слъэкIыртэкъым абы и ухуэкIэмрэ зэхэлъыкIэмрэ. Къулейщ, бзыгъэщ, дунейм къыщыхъу Iуэхугъуэхэмрэ щIэныгъэмрэ кърипIуэтэну уасэ иIэкъым, уеблэмэ къуэкIыпIэ къэралхэмрэ Европэмрэ зэпызыщIэщ», - итхыгъащ Люлье.

Ди гуапэу фи пащхьэ идолъхьэ а псалъалъэм ит, нобэ дымыщIэж адыгэ псалъэ зыбжанэ. Къыхэгъэщыпхъэщи, тхылъыр сом мин 650-кIэ ящэжу интернетым ущрохьэлIэ…

Аллея – жыг тIуащIэ

Алчный – инэзалэ

Артиллерия – топыдзэ

Арфа – Iэпэпшынэ, пшынэшхуэ

Бархат – къандиифэ

Басня – тхыдэжь

Бастион - тамбий

Бездна – хьэдрыхэ

Бездельник – цIыхубзаджэ

Беременная – гъум

Благовоние – гъуамэ

Благородный – уэркъ

Благородство – уэркъыгъэ 

Богатство – былым

Богатый – былымыжь

Боярин, барин – пщы

Бритва - жьакIэщхьэупс

Букашка – хьэмбылу

Бутылка – абджхъурей

Беглец – кIуэсэж

Беда – лажьэ

Вечеринка – жэщджэгу

Вздох – щатэ

Взор – нэтеплъэ

Винт – жанбру

Вихрь – жьыхъарз

Власть – гуащIэ

Влюбенность – хьэщыкъ

Воплъ – гъыбзэ

Восемьдесят – тIощIиплI

Врач – Iэзэ

Выбор – хэплъэхэдэ

Выходец – хэхэс

Вышка – плъапIэ

Галка – къуакIэ

Гарнизон – къалэдэс

Глазомер – гурыгъуазэ

Говорун – гушыIалъэ

Гора, горы – тхы, къущхьэ

Горло – джий

Город – щыхьэр

Гробница – хьэдэунэ

Грыжа – габэ

Гул – пэджэж

Депутат – лIыкъуэ

Дитя – щIалэ, щIалэбыдзафэ

Дозволение – Iизын

Досуг – Iуэхуншэ

Дыня – нащэ

Дети – щIалэ

Детство – щIалэгъуэ

Единоземец – зэщIылъэгъу

Жрать – шхэкIей

Завертка – сампIалъэгъазэ

Загадка – хэнагъуэ

Задвижка – бжэдэдзэ

Косолапый – лъэбышэ

Костыль – пхъэлъакъуэ

Курносый – пакъэ

Ловушка – убыдалъэ

Маяк – къуажэмазэ

Мысленно – гугъэ

Мера – щапхъэ

Набег – хъунщIэ

Наслышка – IуэрыIуэтэж

Насмешка – сэмэркъэу

Озеро – псыгъуанэ

Оплошность – тIасхъэ

Орда – уардэ

Отдых – гугъэпсэхугъуэ

Парусина – чэтэнпхъашэ

Полынь – бжьыдзэгъалIэ

Поляна – гъэхъунэ

Тёща – щыкъугуащэ

Торговля – щэн-тын

Цепочка – блэрыпс

Чин – тетыгъуэ

Шалун – щэныкIей

Щеголь – щIэращIэ