ЦIыхум зыщыпсэу ЩIыр зэрыхуримыкъужрэ куэд щIащ. Пэжщ, зэкIэ нэсыфыркъым, ауэ кIэи пэи зимыIэ хьэршым хуоIэ, и лъэр абы щигъэбыдэну мураду зыхуигъэувыжащ. Ауэ яку дэлъ зэгурымыIуэныгъэхэм я зэранкIэ къэрал нэхъ лъэщхэм я къарур мыбдеж щызэщIагъэуIуэркъым: дэтхэнэри хущIокъу езым нэхъыбэ щызригъэхъулIэну, апхуэдэу щыщыткIэ, нэхъ фейдэшхуэ щызыIэригъэхьэну. ЖытIам и щапхъэ закъуэщ I963 гъэм, США-м и президент Кеннеди Джон яукIыным куэд имыIэжу, СССР-м и Iэтащхьэ Хрущев Никитэ абы Мазэм цIыхухэр зэгъусэу ягъэлъэтэну хуигъэлъэгъуауэ зэрыщытар. Модрейм идакъым зи гугъу тщIы щхьэусыгъуэм къыхэкIыу. Ауэ, къызэрыщIэкIымкIэ, ар япэ жэрдэмтэкъым.
Иджыблагъэ тхыдэдж языныкъуэхэм къатIэщIыжащ гъэщIэгъуэн. I945 гъэм и гъэмахуэм Потсдам щекIуэкIа зэIущIэм Совет Союзым и УнафэщI Сталин Иосиф Америкэм и Штат Зэгуэтхэм я президент Трумэн Гаррирэ Инджылызым и премьер-министр Черчилль Уинстонрэ щажриIащ Мазэр ягуэшын хуейуэ. Трумэн къыщыхъуащ абы и псалъэхэр мытэмэму зэрадзэкIауэ: «Къысхуэгъэгъу, зиусхьэн Сталин, уэ зи гугъу пщIыр Германиер гуэшыныр арауэ къыщIэкIынщ». АрщхьэкIэ, и лулэмкIэ жьэдиша Iугъуэр къыжьэдигъэури, Сталиным гурыIуэгъуэу жиIащ: «Мазэрщ. Германием теухуауэ дэ дызэгурыIуакIэщ. Сэ зи гугъу сщIыр Мазэрщ. ИкIи зэвгъащIэ, зиусхьэн президент, мыбдеж дэ щыдиIэ ефIэкIыныгъэр къызэригъэлъэгъуэфыну зэфIэкI Совет Союзым зэрыбгъэдэлъыр».
Трумэни, Черчилли Сталиным зы жэуапи къратакъым, мы Iуэхур яджын зэрыхуейр икIи ар зэIущIэр зытеухуам зэращымыщыр тегъэщIапIэ ящIри.
Тхыдэджхэм къалъытэ Сталиныр абы щыгъуэ мыгушыIауэ. Абы къигъэлъэгъуат хьэршыр къэгъэIурыщIэным теухуа программэ СССР-м зэриIэр икIи мыбдеж пэрыт увыпIэ щиубыдыну зэрыхущIэкъур.
Мы хъыбарым зы «ауэ» хэлъщ: Сталиным и апхуэдэ жэрдэмыр къызыхэщ зы дэфтэри зыщIыпIи къыщагъуэтакъым. КъэхутакIуэхэм зытращIыхьыр зэIущIэм щыIахэм къаIуэтэжхэрщ. Абыхэм ящыщ зыщ абы тэрмэшу щылэжьа икIи мы псалъэмакъыр «Хиросимэ ипэкIэ Потсдам щыIащ» и тхылъым къыщызыхьа американ тхыдэдж Майлин Роберт. АрщхьэкIэ языныкъуэ тхыдэджхэм къалъытэ ар американ президентым имыгъусэххауэ, уеблэмэ, апхуэдэ цIыхур нэпцIу американ журналист хьилэшыхэм къагупсысауэ.
Урысей IэщIагъэлIхэм я гъуазэр совет тIасхъэщIэх икIи зэдзэкIакIуэ Зарубинэ Зое и псалъэхэрщ… Ар Сталиным и гъусащ Трумэни Черчилли яхуэзэху икIи епсэлъэху. Ауэ, шынагъуэншагъэмкIэ IэнатIэм и лэжьакIуэхэм я хьэлым тету, бзэ быдэти, ари мы Iуэхум тепсэлъыхьыжакъым. ЛIэн гъунэгъу хъуауэ (ар и ныбжьыр илъэс 88-м иту 2009 гъэм дунейм ехыжащ) и Iыхьлы гуэрым ар хуиIуэтэжа къудейщ. Мыдрейрщ а хъыбарыр журналистхэм ялъэзыгъэIэсар. Зэрытлъагъущи, IуэрыIуэтэжу къокIуэкI.
Ауэ нэгъуэщI зы лъэныкъуэкIэ убгъэдыхьэмэ, апхуэдэ псалъэмакъ щыIауэ уи фIэщ пщIы хъунущ. ЖыпIэну ирикъунщ мыгувэу, I946 гъэм накъыгъэм и I3-м, реактивнэ техникэмкIэ комитет хэха, апхуэдэу а Iуэхум хуэлажьэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтхэмрэ конструктор бюрохэмрэ къызэIухыным теухуа унафэ щэху СССР-м и Министрхэм я Советым къызэрищтар. Абыхэм яхэтащ еджагъэшхуэ акъылыфIэ дыдэ Королев Сергей зи пашэ КБ-ри. I947 гъэм и жэпуэгъуэм яутIыпщащ япэ совет баллист ракетэр (Р-I). Километр 86-кIэ дэлъэтейри, абы километр 247-рэ икIуащ.
Iуэхум куууэ хэзыщIыкI, хьэршым ягъэлъатэ Iэмэпсымэхэр куэдрэ зыгъэунэхуа Пономарев Геннадий и псалъэхэм ятепщIыхьмэ, Потсдам кIуэн ипэкIэ Сталиным иратауэ щытащ къуентхъыу къаIэрыхьа техникэр зэхуэхьэсынымкIэ икIи джынымкIэ комиссэм къыхуитхахэр. Абы хэтхэр шэсыпIэ иувэрт космос ракетэхэр щIыным икIэщIыпIэкIэ щIадзэныр къызэзыгъэпэщыфыну щIэныгъэ-лэжьыгъэ лъэщагъ СССР-м зэрыбгъэдэлъымкIэ. Аращи, Сталиным и псалъэхэр уафэм къехуэхакъым. Абы и псэлъэгъухэм я деж нигъэса къудейщ хьэршыр къигъэIурыщIэну ди къэралым мурад быдэ зэриIэр.
Мыбы ехьэлIауэ нэгъуэщI зыи уигу къэмыкIынкIэ Iэмал иIэкъым. Апхуэдэу хъуащи, СССР-м и цIыху Гагарин Юрий хьэршым япэу зэрылъэтар Хрущев Никитэ и цIэм къыгуэхыпIэ имыIэу ирапх. Шэч хэмылъу, абы зыхуей дыдэр ищIэну лъэкIыныгъэ къезытари а ехъулIэныгъэ ин дыдэрщ. Ауэ хэт ар зи фIыщIэр? Ди гугъэщ хэт и дежкIи гурыIуэгъуэу: I957 гъэм и жэпуэгъуэм ЩIым и япэ спутник IэрыщI зэраутIыпщами, I96I гъэм мэлыжьыхьым и I2-м япэу цIыху зэрагъэлъэтами, уэгу жыжьэр къэгъэIурыщIэнымкIэ къахьа нэгъуэщI ехъулIэныгъэ инхэми я лъабжьэр щагъэтIылъар нэхъ пасэущ, щхьэтечу жыпIэмэ, Сталиным и лъэхъэнэрщ. Сыт хуэдизу иужькIэ (иджыри) хамыутами, гущIэгъуншэу, къузгъуну къыщIрамыгъэдзами, абы езыр зи унафэщI къэралым и сэбэп зыхэлъхэмрэ и къэкIуэнумрэ япэ зыри иригъэщакъым.
Аращ зи гугъу тщIа жэрдэмым дигу къигъэкIыжар.
