Мэжэр щIэныгъэлIым и псалъалъэрБалинт дигу къэдгъэкIыжыным зэуэ щхьэусыгъуитI къыхукъуэкIащ. Езыр гъэ кIуам илъэси 180-рэ зэрырикъуам нэмыщI, ар зыхэта, Зичи Евгений 1895 гъэм зэхиубла Кавказ экспедицэр къызэрызэрагъэпэщрэ мы гъэм и накъыгъэм илъэси 130-рэ мэхъу. Хэлъэт къызэрымыкIуэ зиIа щIэныгъэлIым езым ицIыхухэм ящыщу зыри зэрымыпсалъэ адыгэбзэр зригъащIэри, и къэхутэныгъэхэр дунейпсо щIэныгъэм хигъэхьащ, Кавказым зыплъыхьакIуэ-лэжьакIуэ къэкIуа нэужьи, цIыху мин щэ бжыгъэм ядэуэршэращ. Уи къежьапIэр къэплъыхъуэжкIэрэ, уи бзэм и благъэу зэрыхуэбгъэфащэ къудейм щхьэкIэ, адыгэбзэм хуэдэу бзэ мытынш зэбгъэщIэфын хуейтэкъэ? Хьэмэ абы теухуа лэжьыгъэр бзэ щIэныгъэм щызекIуэ дамыгъэхэмкIэ къэбгъэлъэгъуэжыфын папщIэ, сыт хуэдиз нэхъуеиншагъ хэплъхьэн хуей уи IэщIагъэм? Балинт Габор Сенткатолнаи 1844 гъэм Венгрием къыщалъхуащ. Езым тырку бзэ къудамэхэмкIэ IэщIагъэлIут нэхъыбэу зэрызилъытэжыр, ауэ мэжэрыбзэми монголыбзэхэми фIыуэ хищIыкIыу щытащ, къызыхэкIа лъэпкъым и узэщIакIуэу къалъытэ. Пукиш Владимир «Адыгэ псалъалъэ зэхэзылъхьа, бзэ куэд зыщIэ мэжэр» зыфIища и тхыгъэм Балинт теухуауэ щетх: «Абы 1904 гъэм къэбэрдей-мэжэр-латин псалъалъэ къыдигъэкIащ. Иджырей адыгэ бзэ щIэныгъэлIхэм, этнографхэм, тхыдэджхэм я дежкIэ а лэжьыгъэм и мыхьэнэр абрагъуэщ, сыту жыпIэмэ, абы нобэрей адыгэбзэм къыщамыгъэсэбэпыж псалъэ куэд хэтщ. 1895 гъэм Балинт Псыжь и Iуфэм къакIуэри, зылъэгъуахэм зэрыжаIэжамкIэ: «НапIэзыпIэм адыгэбзэ зригъэщIащ». Коложвар кIуэжа нэужь, абы къыдигъэкIащ Iэрытхыу напэкIуэцI 1128-рэ хъу и псалъалъэ абрагъуэр. Адыгэхэм я IуэрыIуатэмрэ тхыдэмрэ теухуауэ, Габор иджыри лэжьыгъэ зыбжанэ игъэхьэзыращ: къэбэрдеибзэр зэрадж тхылърэ «Хэку къэлъыхъуэжыкIэ Iэмал, е гуннхэм, сейкелхэм, мэжэрхэм, печенегхэм, половцхэм я Iуэхур зэхэгъэкIыным теухуауэ» (Коложвар, 1901 гъ.). Абы щIэныгъэлIым къыщехь мэжэрхэри, адыгэхэри, тэн къэзакъхэри гуннхэм къатехъукIауэ къыщигъэлъагъуэ тегъэщIапIэхэр». ЗэрыжаIэжымкIэ, Балинт эсперантэ IэмалымкIэ бзэ 30-м щIигъу зригъэщIауэ щытащ. Езыр тIысыжыху щылэжьа, Коложвар дэт университетым Балинт щригъэджащ японыбзэ, тыркубзэ, монголыбзэ, кореибзэ, къэбэрдей адыгэбзэ. Абы и псалъалъэр, ди жагъуэ зэрыхъущи, къызэрыдгурыIуэн бзэ гуэркIэ зэрадзэкIауэ тлъэгъуакъым, кIуэ, ущыадыгэкIэ, латин хьэрфкIэ тха псалъэхэр къыхыбоцIыхукIыф. Зи щхьэхуитыныгъэм щIэбэна мэжэр лъэпкъым а зэманым я къежьапIэр къалъыхъуэжу апхуэдэти, тегъэщIапIэ нэхъыщхьэу яIэр бзэрт. Зы гупым мэжэрхэр угро-финнхэм къатехъукIауэ, Урал лъэныкъуэмкIэ къикIауэ жаIэ щхьэкIэ, Балинтрэ абы и акъылэгъухэмрэ хуагъэфащэрт мэжэрхэр гуннхэм къатехъукIауэ. Арат Кавказым мыкIуэнкIэ Iэмал имыIэу щIигъэува щхьэусыгъуэхэм я зыр. Балинт Габор дунейм къыщытехьа зэманым и Хэкур иджыри къэрал щхьэхуит хъуным фIыуэ пэжыжьэт. Тхыдэм щIэх-щIэхыу къыхощ Австро-Венгрие къэралыр. Нэмыцэхэр зи тепщэ мэжэр лъэпкъым и къудамэ цIыкIуу щытащ езы щIэныгъэлIыр къызыхэкIа «секелийхэри». Балинт хуигъэфащэрт а лъэпкъыцIэр «зиххэр» фIэщыгъэм къытехъукIауэ. Абы къыхэкIыу, мэжэрхэм я хэкужьри Меотей щIыналъэр здэщыIэн хуей Кавказым къыщилъыхъуэрт. «Къэбэрдей-венгр-латин лексикон» зыфIища и тхылъым Балинт щызэхуихьэса адыгэ псалъэхэр зыхэт псалъэжьхэри къыщехь. Псалъэм папщIэ, «анэ»-м и гъусэу, «Анэм еплъи, ипхъу къашэ» псалъэжьыр къокIуэ. ИщхьэкIэ зи гугъу щытщIа Апажэ Мухьэмэд и тхыгъэм къыхощ Балинт и фIыгъэкIэ зи Iыхьэ гуэрхэр пыхуа псалъэжьхэр нэгъэса зэрыхъужар. Псалъэм папщIэ: «Мыщэр зыщышынэр зэгурыIуэ зэшитIрэ дзитI зыIут къамэрэщ». 1992 гъэм къыдэкIауэ щыта «Адыгэ псалъэм» и номерхэм я зым тетащ филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор Апажэ Мухьэмэд и IэдакъэщIэкIыу «Хуэмыфащэу бжэкъуагъым къуагъэта» тхыгъэр. ЩIэныгъэлIыр къыщхьэщыжырт «Къэбэрдей-венгр-латин» псалъалъэр зэхэзылъхьа мэжэр щIэныгъэлIым. Илъэситху ипэкIэ КъБКъУ-м щекIуэкIа щIэныгъэ конференцым къыщыхалъхьауэ щытащ Балинт и псалъалъэр къыдэгъэкIыжын зэрыхуейр. 2017 гъэм щегъэжьауэ екIуэкI лэжьыгъэр и кIэм нэсарэ нэмысарэ дыщыгъуазэкъым. Дыщыгугъынщ ди бзэ къудамэм и цIэр зезыхьэ пасэрей псалъалъэм и кIапэр тIэщIэмыхупэну, ар нобэрей щIэныгъэм и Iыхьэ хъужыну.
Поделиться:
Читать также:
17.02.2025 - 15:40 →
Шхынымрэ узыншагъэмрэ
16.02.2025 - 10:01 →
Гукъеуэ гъащIэм хузимыIэ...
15.02.2025 - 12:28 →
ЩIалэгъуалэр ягъэгушхуэ
13.02.2025 - 16:40 →
УзыщIэхъуэпсын лъагапIэ
13.02.2025 - 15:39 →
Пушкиным и фэеплъхэр
|