Пэжым и тхьэгурымагъуэхэрТхакIуэ куэд дихьэхыу щытащ Кавказым и дахагъэм, я IэдакъэщIэкIхэри абы траухуэу. Пушкин Александр Кавказым япэу и гугъу щищIар «Кавказым и гъэр» поэмэрщ (1821 гъэм итхар). Ауэ абы бгырыс щIыналъэр илъэс и пэжкIэ зригъэцIыхуат, Ставрополь щIыналъэм къыщагъэкIуам…
ЗэратхыжымкIэ, тхакIуэм апхуэдизкIэ Кавказ къуршхэр, бгырысхэм я псэукIэмрэ щэнхабзэмрэ телъыджэ щыхъуати, Байрон и поэмэ гухэлъхэм ебгъэщхьыну лэжьыгъэ куэд итхыну щIыхузэфIэкIари аращ. «Кавказым и гъэр» поэмэм Пушкиным къыщигъэлъэгъуащ Кавказ зауэм щызэпэщIэува лъэныкъуитIым я зэхуаку дзыхь къыдэхъуэным зэрыщIидзэр. Ауэ гулъытэ нэхъыщхьэр абы лъагъуныгъэм хухихащ, бгырыс бзылъхугъэ ныбжьыщIэм и теплъэмрэ гупсысэкIэмрэ къыхигъэщу.
«Шэрджэсхэмрэ абыхэм я хабзэхэмрэ увыпIэ хэха щиIыгъщ си повестым», - итхыгъащ абы иужькIэ. Пушкиным щIихъумэртэкъым бгырыс цIыхухэм къызэрахьэхуар щхьэхуитыныгъэм, лэжьыгъэм, хьэщIэм абыхэм мыхьэнэшхуэ зэрыратыр зэрыарар. ИужькIэ абы и къалэмыпэм къыщIэкIат «Узник», «Кавказ» усэхэри. А тIуми абы къыщиIэтащ щхьэхуитыныгъэм и мыхьэнэр.
1828 гъэм абы и «Руслан и Людмила» поэмэм хуитха пэублэми Кавказым и щIыуэпс телъыджэм зыщыхуегъазэ. ЕтIуанэу Кавказ щIыналъэм къыщыкIуам, Пушкиным и Iэдакъэ къыщIэкIащ «Путешествие в Арзрум» поэмэр, «Обвал», «Делибаш», «Монастырь на Казбеке» усэхэр. Уеблэмэ «Евгений Онегин» тхыгъэми абы Бещто бгым сатыр зытIущ къыщыхимыгъэщын лъэкIакъым.
«Демон»-мрэ «Исмэхьил-бей»-мрэ
Кавказыр зи пщIыхь хъуахэм ящыщт Лермонтов Михаили - ари къызэрымыкIуэу щIыналъэм и бгыхэмрэ аузхэмрэ ятхьэкъуат.
Кавказым ар щыIат илъэси 10 ныбжьым иту. И япэ гурыщIэхэри мыбдеж щызыхищIат. Къыхэгъэщын хуейщ и япэ усэхэри Кавказым теухуауэ зэрыщытар («Черны очи», «Крест на скале», «Кавказым и деж»).
Илъэс 14 хъууэ, Лермонтовым етх «Шэрджэсхэр», «Кавказым и гъэр» поэмэхэр. Критик куэдым абы щыгъуэм ахэр Пушкиным и хъэтIым ирагъэщхьат, ауэ усакIуэм Кавказым ищIхэм яхуиIуатэ лъагъуныгъэр нэгъуэщIт, нэхъ гуащIэт.
Абы и тхылъ пхъуантэм тхыгъэ пщIы бжыгъэхэр къыдэхъуащ. Абыхэм ящыщу къэбгъэлъагъуэ хъунущ «Хьэжы-Мурат», «Бастунжы жылэ» поэмэхэр, «Каллы» «Демон», «Исмэхьил-бей» шэрджэс повестхэр.
Кавказым теухуа и тхыгъэхэм абы иджыри къащIигъуащ 1837 гъэм ссылкэ къагъэкIуа нэужь. УсакIуэм фIыуэ илъэгъуа бгылъэ щIыпIэхэм къытрегъэзэжри, «Мцыри», «Валерик», «Герой нашего времени» тхыгъэхэр къоунэху. ЗэрытщIэщи, Лермонтов Михаил дунейм щехыжари Кавказырщ - Мэшыкъуэ бгы лъапэрщ.
«Кавказым и гъэр», «Хьэжы Мурат», «Къэзакъхэр»
Толстой Лев Кавказым зэрымыщIэкIэ къыщыхутат - щIыхуэ къызыIихахэм защигъэпщкIуу, Кавказ зауэм и гуащIэгъуэу ар дзэм къулыкъу щищIэну хыхьат. ЗэратхымкIэ, мыбдежращ абы и гъащIэ нэхъ насыпыфIэр щигъэкIуар (ауэ езым къыхигъэщырт и закъуэныгъэмрэ зэрымынасыпыфIэмрэ). Къэбгъэлъагъуэмэ, Толстойм и IэдакъэщIэкI нэхъ цIэрыIуэ хъуахэр щитхар Кавказырщ. Апхуэдэщ «Детство. Отрочество. Юность» зыфIищар.
ТхакIуэм Кавказым триухуа и IэдакъэщIэкIхэр 1851 - 1854 гъэхэм хуахь. Мыбдеж абы щызригъэцIыхуащ бгырысхэм, зауэлIхэм, къэзакъхэм я щыIэкIэ-псэукIэр. ТхакIуэм и повестхэм къыщиIэтащ цIыхубэм, пщылIыгъэм, лъэпкъ хьэлхэм теухуа Iуэхухэр. Ахэр къыхощ «Записки маркёра», «Зауэ хъыбархэр», «Набег», «Разжалованный», «Рубка леса», «Къэзакъхэр», «Кавказ гъэр», «Хьэжы Мурат» тхыгъэхэм.
И къулыкъур ирихьэкIыху, абы ныбжьэгъу къыхуэхъуат шэшэнхэр. Уеблэмэ абыхэм я бзэр зригъащIэри, я лъэпкъ уэрэд зыбжани урысыбзэкIэ зэридзэкIат. «Кавказ гъэрым» къыщигъэлъэгъуэжа Iуэхугъуэ куэд абы езым и нэкIэ илъэгъуат. Бгырысхэм яхэсурэ, абыхэм якIэлъыплъурэ, тхакIуэм къыгурыIуащ цIыху къызэрыгуэкIхэр Николай Езанэмрэ имам Шамилрэ я Iуэху зехьэкIэм зэрыдикъузэр. Апхуэдэу Толстой Леви и къуэш Николаи зауэр ялъагъу мыхъу хъуат. Лев и лэжьыгъэ куэдым зауэр къызэрекIуэкI дыдэм хуэдэу, и гущIэгъуншагъэр щIимыхъумэу, щытетхыхьыжащ. Ар нэхъ наIуэу къыхощ абы и «Хьэжы Муратым». Бгырысхэм ар бийуэ къыщIамылъытэри арат - пэжым и телъхьэу зэрыщытырт. Кавказым, псом хуэмыдэу Шэшэн щIыналъэм ноби Толстойм пэжым и тхьэгурымагъуэкIэ е мамырыгъэм и джакIуэкIэ щоджэ.
Поделиться:
Читать также:
11.11.2025 - 15:00 →
Унэхэр
10.11.2025 - 13:30 →
И лIыгъэр ноби ящыгъупщакъым
08.11.2025 - 12:52 →
Гупсысэ щIэщыгъуэхэр къызыхэщ тхыгъэхэр
08.11.2025 - 11:51 →
МЭЗЫТХЬЭ КЪЫДЭУИ!
06.11.2025 - 12:26 →
Литературэ зэпеуэхэм я нэхъ иныр иухащ
| ||



