Адыгэ таурыхъхэм я дунейм

 ТхылъыщIэ

Зыщыщ лъэпкъым емылъытауэ, зи цIыкIущхьэм адэшхуэ-анэшхуэхэм я таурыхъхэмрэ псысэхэмрэ зэхэзымыха куэд щыIэкъым, е, нэхъ пэжу жыпIэмэ, щыIэн хуейкъым. Хэти фIэфIщ къыщIэувэ щIэблэм я зэхэщIыкIым фIыр ем тезыгъакIуэ гузэхэщIэр хипщэну, захуагъэмрэ дахагъэмрэ зищIысыр къагурыIуэу къигъэтэджыну, къабзагъэмрэ гуапагъэмрэ я щэным гуэх зимыIэ щытыкIэу хапщэну. Апхуэдэ фIыгъуэр зи гупсысэкIэр зэмыпцIа сабийм анэбзэкIэ фIэкIа зэрыхэплъхьэн къару щыIэу фIэщ щIыгъуейщ.

Анэбзэм и къэгъэщIыгъэ дэтхэнэри анэ быдзышэм хуэдэу лъапIэщ, кIуэдыж зимыIэщ, гъащIэ гъуэмылэщ. А лъапIэныгъэхэм щIапIыкI цIыхур зытет дунейри нэхъ зэпэщ ищIыну хущIокъу. ЦIыхугъэр зыIэт а щэнхабзэр таурыхъхэмрэ псысэхэмрэ къызэрыхэщым хуэдэу, нахуэу къыщыгъэлъэгъуа нэгъуэщI IуэрыIуатэхэкI щыIэуи къыщIэкIынкъым. Ижь лъандэрэ цIыхум къыдэгъуэгурыкIуэ таурыхъхэр курыхкIэ зытеухуар аращ: дунейм фIыр тепщэ щыщIынырщ, ем хуэфащэ тезырыр телъхьэнырщ, пэжым нэхърэ нэхъыфI зэрыщымыIэр зэхэщIыкIым игъэтIэсэнырщ.

Таурыхъыр пщэдейрей махуэхэм я гъуджэу жыпIэмэ ущыуэнукъым: цIыхур зэхъуапсэ псори IупщI ещI, абыхэм уазэрыхуэкIуэну гъуэгур еубзыху. Абы и лъэныкъуэкIэ адыгэ таурыхъхэр къызэрымыкIуэу щапхъэфIщ. Зи щытыкIэр дахэ цIыхум щхьэкIэ «адэ-анэ япIащ», «дадэрэ нанэрэ я куэщIым ирапIыкIащ» жаIэ. Дауи, нанур куэщIым ипIыкIыным куэд къызэщIеубыдэ, ауэ а гъэсэныгъэ Iуэхум таурыхъым увыпIэ хэха щегъуэт. НэхъыжьыфI Iэджи щыIащ, зэ ирагъажьэмэ, нэху щыху а таурыхъыр яхуэгъэкIыхьыну, ухэт фIэкIа умыщIэу, узыIэпишэу уригъэдэIуэфыну.

ЦIыкIури инри зэхуэдэу дэзыхьэх таурыхъхэм я дунейр хъуапсэ защIэкIэ зэрызэхэтым къыхэкIыу ягъэужьыхыртэкъым, Iэмал ягъуэту етIысэхамэ, таурыхъ нэдыр къатIэщIырт. Аракъэ-тIэ – хъуапсэр ущызыгъэIэ къару лъэщщ. Ар хуищIыкIыркъым зауэми, хуэгъэужьыхыркъым Iэмалыншагъэми, хуэгъэкIуэдыркъым гущIэгъуншагъэми. Мис а псом къыпхыкIа, зыхуэгъэпса гуращэхэм телажьэу къэгъуэгурыкIуа хъугъуэфIыгъуэхэм ящыщщ иджыблагъэ Котляровхэ Викторрэ Мариерэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIа «Адыгэ таурыхъхэр» тхылъ хьэлэмэтыр.

Зи гугъу тщIы тхылъ тедзапIэм илъэс зыбжанэ хъуауэ къыщыдагъэкI «КъыхэщыпIыкIа тхыгъэхэм я зэужь» («Библиотекэ избранного») къыдэкIыгъуэ зэхэтыр. Тхылъ 40-м щIигъу къызэщIэзыубыда зэужьым адыгэм и тхыдэм, щэнхабзэм, литературэм ехьэлIа, нобэкIэ гъуэтыгъуей хъуа тхылъ куэд хыхьащ. Иджы а бжыгъэм хыхьащ «Эльбрус»  тхылъ тедзапIэм и лэжьакIуэ, тхакIуэ Мэлей ФатIимэ зэхилъхьэу иджыблагъэ дунейм къытехьа тхылъ хьэлэмэтыр. И фIэщыгъэ къудейм сабиигъуэр нэгу къыщIегъэувэж, тхылъым игъуэта гъэщIэрэщIэкIэм ухуэпIащIэу зэпкърыуегъэплъыхь, ихуа хъыбархэи утемызашэу щIыбоджыкI. Лэжьыгъэшхуэ зыкIуэцIылъ тхылъыр екIуу зэхэгъэуващ, 1950 гъэхэм дунейм къытехьа къыдэкIыгъэхэм я зэхэтыкIэм пэблагъэщ. Зы таурыхъыр къыкIэлъыкIуэм хэмыкIуэдэжу тхыпхъэхэщIыпхъэхэмкIэ къыгуэхащ, текстхэр къызэрыщыпа щIыкIэри нэм егуэпэкIыу гъэпсащ.

Адыгэ таурыхъхэр зэрыт тхылъхэр къыдэкIа нэужь, тыкуэн тхылъ телъхьэпIэхэм куэдрэ темылъу зэбгрыкIырт. ЦIыхухэм къалъыхъуэрт, щIэупщIэшхуэ яIэт. Лъэпкъым дежкIэ таурыхъхэм яIэ мыхьэнэм пасэу гу лъитат тхакIуэшхуэ, совет литературэм и классик Горький Максим. Абы игъэщIагъуэрт таурыхъхэмрэ псысэхэмрэ цIыхуцIэ зиIэм яIэжьэмыужьагъуэу зэрызэрахьэр, хэт и унэ уимыхьэми, ахэр къыбжезыIэнрэ абыхэм едэIуэнрэ куэду зэрыщыIэр. «Адыгэ таурыхъхэм яхыболъагъуэ нэгъуэщI лъэпкъхэми я IуэрыIуатэм щыщ Iуэхугъуэ куэд – фIыр ем токIуэ, пэжыр наIуэ мэхъу, бзаджагъэм гъуэгу игъуэтыркъым. Псэущхьэхэм я теплъэм, я зэхуаку илъ зэхущытыкIыу таурыхъхэм къыхэщыжхэм цIыхубэм я гурыгъу-гурыщIэхэр лъабжьэ зэрахуэхъуар къахыболъагъукI… Ем кIуапIэ зэримыгъуэтыр, Iэпхлъэпх зэрыхъур фIагъышхуэу дэлъагъун хуейщ адыгэ таурыхъхэм – аращ ахэри дунейпсо гупсысэм дежкIэ лъапIэ зыщIыр, ар зей лъэпкъыр зэрыузыншэм щыхьэт техъуэр», – жиIат Горький Максим.

Адыгэхэм таурыхъ хьэлэмэту апхуэдизкIэ куэд къадогъуэгурыкIуэри, щIэныгъэлIхэр зэдэарэзыуэ лъэпкъ IуэрыIуатэм «Адыгэ таурыхъ эпосыр» къыхагъэкI. Абы нэхъыбэу хиубыдэри телъыджэ таурыхъхэмрэ псысэхэмрэщ. «Таурыхъ лIыхъужьхэм къалъыкъуэкI лIыгъэмрэ Iущыгъэмрэ цIыху къызэрыгуэкIым дэплъагъуфынукъым, ауэ ящIа гуращэм зэрытелажьэм къыхэкIыу, пхузэфIэмыкIыну къыпщыхъуу гъэпсащ – хъыджэбз тхьэIухудыр благъуэм къызэрыIэщIахыр, Мыщэм ихьа сабийр щыхь куцIрэ фо цIынэкIэ ипIу цIыхубэм я телъхьэ щIалэфI къызэрыхищIыкIыр, нэгъуэщIхэри», – етх адыгэ таурыхъхэм къэхутэныгъэ купщIафIэ куэд езыщIылIа академик Алий Аллэ.

Апхуэдэ урихьэлIэнущ унагъуэм щызекIуэ зэхэтыкIэхэм, цIыхум и щыIэныгъэм хэлъ щхьэхуэныгъэхэм, мэзым щыпсэу хьэкIэкхъуэкIэхэм я псэукIэм теухуа таурыхъхэм, псысэхэм, шыпсэхэм. Телъыджэлажьэр щынэхъ мащIэми, абыхэм къахощыж гъэсэпэтхыдэу, Iущыгъэу, ущиеу щIэблэм ябгъэдэплъхьэ хъун Iуэхугъуэ гъэщIэгъуэн Iэджэ.

Дунейм къытехьа тхылъым таурыхъым и лIэужьыгъуэу щыIэхэм я щапхъэ ибгъуэтэнущ. Абы ихуащ текст 79-рэ хуэдиз. Мыбыхэм яхэплъэгъуэнущ ди цIыхухэм куэдрэ зэхахахэри, щIэщыгъуэ къащыхъунухэри, зэи зэхэдмыхахэри. НэхъапэкIэ къыдэкIа таурыхъ тхылъхэм еплъытмэ, мы къыдэкIыгъуэм и бзэр сабийхэм къазэрыгурыIуэнум хуэдэу зэгъэпэщыжащ, пщыхьэщхьэкIэ уакъыхуеджэмэ, еджэри зыхуеджэри темызэшэн хуэдэу текстхэр езэгъырабгъуу къыхэхащ. ЖыпIэнуращи, «Адыгэ таурыхъхэр» щIэх дыдэ гъуэтыгъуей зэрыхъуным и Iэмалхэр ебэкIыу къыдэкIа хъуащ зэужьыр.

Куэдрэ жаIэ: блэкIар нобэм и гъуджэщ, пщэдейм и щхьэгъубжэщ. Ар пэжщ. ЦIыхум гувэми щIэхми зыщыщым, къызыхэкIам, дунейм щIытетым ехьэлIа упщIэхэр зыхуигъэувыжу хуожьэ. Жэуап щигъуэтым деж, гушхуауэ адэкIэ мэбакъуэ, ищIэмрэ щIищIэмрэ къыгурызыгъаIуэ нэрымылъагъу Iэщэ IэщIэлъщи, ауэ и щIыб къыдэлъ, къызыхэкIа лъэпкъым къикIуа тхыдэ гъуэгуанэм щымыгъуазэр Iэбэрабэурэщ гъащIэм зэрыхэтыр, жыпIэпэнуращи, егъэзыпIэ зымыгъуэт жьуджалэм хуэдэу дунейм жьыбгъэм къыщрехьэкI. Лъэпкъым игъащIэми къыдэгъуэгурыкIуэ таурыхъхэм гъунэгъуу щыгъуазэ защыхуэпщIкIэ, апхуэдэ гупсысэхэр щхьэм щызэблэмыкIынкIэ Iэмал имыIэу щытыкIэ уоувэ. Дэри, ипэжыпIэкIэ жыпIэмэ, мы тхылъыр абы нэсу хуэлэжьэну дыщIохъуэпс.

Шэч хэлъкъым – зи гуащIэдэкI дахэр дунейм нэхум къытезыша Мэлей ФатIимэ Iуэхутхьэбзэшхуэ лъэпкъым къытхуищIащ, фIыщIэшхуи хуэфащэщ. Иджырей гъащIэм къихь фIыгъуэхэм хуэдэу, къыдэкIуэ зэраныгъэхэр хъарзынэу зыхэзыщIэ, абы пэщIэтын зэрыхуейр къызыгурыIуэ ФатIимэ къытщIэхъуэ щIэблэм я зэхэщIыкIым зезыгъэужьын Iуэху дахэ зэфIигъэкIащи, ефIэкIуэну, нэхъыбэж и гуашIэ къихьыну ди гуапэщ.

«Адыгэ таурыхъхэр» къыдэкIыгъуэр унагъуэ тхылъ гъэтIылъыгъэхэм хэлъыну хуэфащэщ, къыдэкIуэтей щIэблэр лъэпкъ хабзэхэм хуэгъэушынымкIи Iэмал гъуэзэджэщ.

Тхыгъэри сурэтри зейр

ШУРДЫМ Динэщ.