Лъэхъэнэжьхэм я джэрпэджэж

Ди лъэпкъ тхыдэм апхуэдизкIэ дурэшплIэрэш куэд иIэщи, уекIуалIэрэ удэплъэ къудеймэ, зэхыумыха е, зэхэпхами, нэсу зыхыумыщIыкI къэхъугъэ куэдым я щэху ехъумэри къуэлъщ. Зы цIыху и гуащIэкIэ пхузэщIэмыгъэуIуэну а хъугъуэфIыгъуэхэм цIыхум я гупэр хуагъазэрэ зыщагъэгъуэзатэмэ, тобэ ирехъуи, тхыдэ жьапщэм и архъуанэм иримыхьэу къызэтенэнт, щыIэныгъэми хэкIуэдыкIыжынтэкъым.

БлэкIар дерс щIын щIыхуейм и щхьэусыгъуэхэм ящыщщ ар гъуазэ пхуэхъумэ, кIуапIэфIу къызэрыпхущIэкIынур, лъагъуэхэш узыншэу узэриIэнур. Тхыдэ къэхъукъащIэхэм я закъуэкъым апхуэдэ гупсысэр зытеухуар, атIэ литературэ къэхъугъэхэм ехьэлIащ. Адыгэхэм тхыбзэ яIэу зыхэпсэукI гъащIэм хуаIэ щытыкIэмрэ абы къыхах дуней лъагъукIэмрэ къыщытхуамыгъэнакIэ, дауи, IуэрыIуатэхэр хэгъэкIауэ, лъэпкъ щыIэкIэм хэлъ щхьэхуэныгъэхэр зэфIэдгъэувэжыну Iэмал гъуэзэджэхэр къыдат ди щIыпIэхэм къакIуэу къыттетхыхьахэмрэ ди щэнхабзэм пкъощIэсэ хуэхъу дэтхэнэ зы Iуэхуми къэхутэныгъэ езыщIылIахэмрэ.

Апхуэдэ Iэмал хъарзынэ лъэпкъым къыдет Налшык къалэ дэт Котляровхэ Викторрэ Мариерэ я тхылъ тедзапIэм. Адыгэ тхыдэм теухуауэ дызыщымыгъуазэ лэжьыгъэ куэд дунейм иужьрей зэманым къытохьэ зи цIэ къитIуа Котляров зэщхьэгъусэхэм я фIыгъэкIэ. БлэкIам дызэрыхуеплъэкI, ар къызэрытщыхъу щIыкIэр лъэныкъуэ куэдкIэ щыз зыщIыж а къыдэкIыгъэхэм я мыхьэнэр ин ещI дэтхэнэри архив лъапIэныгъэу зэрыщытым, лъэпкъ щIэныгъэм и хэкIыпIэ зэрыхъум. IуэхущIапIэм къыдигъэкI тхылъхэр, ипэжыпIэкIэ жыпIэмэ, адыгэ унагъуэ къэс я тхылъ гъэтIылъыгъэхэм хэлъын хуейт, пIалъэ-пIалъэкIэрэ Iэбэрэ къащтэу, я щIэблэри абы щагъэгъуазэу. Апхуэдэ тхылъ хьэлэмэтхэм ящыщщ тхылъ тедзапIэм иджыблагъэ дунейм къыщытехьа, Хамар-Дабанов Е. и цIэр зытет романыр.

«Мэзкуудэсхэмрэ адыгэхэмрэ» – апхуэдэ фIэщыгъэщ иIэр 1846 гъэм Лейпциг къалэм нэмыцэбзэкIэ къыщыдэкIауэ щыта романым. Ар лакъырды (памфлет) гъэпсыкIэм иту тхат, зи гугъу ищIри Урыс-Кавказ зауэм къыщыхъу хьэкIэкхъуэкIагъэхэмрэ ахэр къэзыгъэхъу урыс дзэзешэхэм я хьилагъэмрэщ. «Кавказым щызэрахьэ хъуагъэщагъэхэр» («Проделки на Кавказе») цIэр иIэу романыр Урысейм къыщыдэкIат 1844 гъэм. АрщхьэкIэ жандармыдзэм я штабым и тет Дубельт Леонтий и унафэкIэ тхылъ щапIэхэм къыщIахыжри, къанэ щымыIэу ягъэсыжауэ щытащ. МафIэм пэрымыхуэу къэна тхылъ зытIущырщ иужькIэ къыдэкIахэм тегъэщIапIэу яIари.

ТIэкIу нэхъапэкIэ романым щыщ пычыгъуэхэр 1842 гъэм къытехуат «Зэштегъэу библиотекэ» журналым. Абы щыгъуэ тхыгъэм хуащIа пэублэм мыпхуэдэу итт: «Романыр зи къалэмыпэ къыщIэкIар урыс цIыхубз хьэлэмэтщ. Тхыгъэр зэ еджэгъуэкIэ къызыпхыдзэкъыкIыу къыпщыхъуми, сатыр нэзхэм удэплъыфын хуейуэ ара къудейщ – Кавказым и дуней телъыджэм занщIэу ухелъасэ, абы и цIыхухэр плъагъуну ухуейуэ уохъу, ауэ а псор уи напэр ирихулэкIыурэ укъызэщигъэужам хуэдэу гу лъащIэм ирехух абы дыдейхэм [урыс дзэзешэхэм] щызэрахьэ хъуагъэщагъэхэмрэ напэншагъэхэмрэ я хъыбархэм укъыщеджэкIэ…». Ар дыдэм щхьэкIэ литературэдж Белинский Виссарион етх: «Романым къиIуатэ пэжыр апхуэдизкIэ нахуэщи, узыIэпимышэнкIэ Iэмал иIэкъым».

Хэт хъуну-тIэ Хамар-Дабанов Е-кIэ зэджэр? КъыщыдэкIагъащIэхэм романым зэуэ щIэупщIэ игъуэтат, арщхьэкIэ ар зи къалэмыпэ къыщIэкIам занщIэу наIуэ зыкъищIатэкъым. КъызэрыщIэкIамкIэ, ар зи IэдакъэщIэкIыр Лачиновэ Екатеринэт, и хъыджэбз унэцIэмкIэ Шапошниковэт. Екатеринэ и щхьэгъусэ флигель-адъютант, полковник Лачинов Николай Кавказым къулыкъу щызыщIэ зы бригадэм и унафэщIт, штабым щIыхьэ-щIэкIхэм ящыщт. Зэщхьэгъусэхэр щыпсэуар Шэткъалэрэ Тифлисрэщ – дзэм и Iэтащхьэхэр нэхъыбэу щыпэкIуа къалэхэрщ. БзаджащIагъэрэ тхьэгъэпцIыгъэу дзэзешэхэм зэрахьэр зылъагъу бзылъхугъэм хузэфIэкIакъым и нэгу щIэкIым темытхыхьын, цIыхугъэм къимытIасэ щытыкIэ Iейхэм я гугъу имыщIын, арыххэуи абы «къалэмыр игъэпсэлъащ». Лачиновэ Екатеринэ къигъэпсэлъа къалэмым къыпыIукI макъыр апхуэдизкIэ инт икIи лъэщти, пащтыхь Николай Езанэм дежи ар нэсыгъат. Абы щыгъуэщ пащтыхьым щыжиIар: «Кавказым теухуауэ дэ тщIэр мащIэ дыдэщ, мы цIыхубзым ди нэхэр къегъэплъэж». Дзэ хуэIухуэщIэхэмкIэ министр Чернышев Александр нэхъ гуащIэжущ къызэрыщыхъуар романыр: «Мы тхылъыр зэрыщыту щIэфэжагъуэхьыр, сатыр къэс жиIэр пэжщи аращ…»

Романым къиIуатэ пэжыр я жагъуэт Кавказым щыIэ урыс дзэзешэхэми, ар къызыхэкIыр зыт – я цIэхэр нахуэу къыщимыIуами, тхыгъэм хэт лIыхъужь куэдым абы зыкъыщацIыхужат. Дауи зыкъамыцIыхужынрэт, я унагъуэцIэхэр кърамыIуэми, дзэзешэхэм дэтхэнэми адыгэхэм кIэлъызэрахьэ лейр фIы дыдэу ящIэжырт – хэти хущIэкъурт зым нэхърэ адрейм ищIэр нэхъ телъыджэжу зыкъыщигъэхъунуи, лажьэ зимыIэ лъэпкъым ирах лейр «щхъуэкIэплъыкIэу зэщIэблэрт»…

Жэпуэгъуэ революцэм ипэкIэ а зэращ романыр дунейм къызэрытехьар. Абы иужькIэ ар 1986 гъэм зэ къыдэкIащ, икIи блэкIа илъэс 35-м гъуэтыгъуей хъуащ. ГурыIуэгъуэщ пащтыхьыдзэм хэтхэм зэрахьэ лейр зыхуэдэр,  и пэжыпIэ дыдэр ар зрах лъэпкъым деж щIэх зэрынэмысар. Пащтыхь лъэхъэнэм ар хъункIэ Iэмал иIэтэкъым, тхылъ еджэфу адыгэхэм яхэтыр закъуэтIакъуэххэт, ауэ Жэпуэгъуэ революцэм иужькIи абы «дунейм и кIапэ нэху» трагъэплъакъым, лъэпкъ мащIэхэм я щIэжыр къызэщыгъэуным ар зи къалэнхэр хуэсакъырти. Арыххэуи, адыгэ тхылъеджэм деж иджыщ мы романыр нэхъ хуиту щынэсыр.

«Мэкуудэсхэмрэ адыгэхэмрэ» романыр тхылъ тедзапIэм и проектыщIэм – «Тхыгъэ къыхэхахэм я библиотекэ» жыхуиIэм – хэту къыдокI. Фигу къэдгъэкIыжынщи, нэхъапэкIэ а зэужьым хэту дунейм къытехьащ лъэпкъым и тхыдэм, щэнхабзэм, литературэм, IуэрыIуатэм ехьэлIа лэжьыгъэ щхьэпэ куэд. Зэужьым къызэщIиубыдэ тхыгъэхэр адыгэбзэкIи урысыбзэкIи къыдокI.