Кавказыбзэхэр джыным и гуащIэшхуэ ирихьэлIащ филологие щIэныгъэхэмкIэ кандидат Абдокъуэ Iэуес. А унэтIыныгъэм теухуа къэхутэныгъэ лэжьыгъэ зыбжанэ абы и къалэмыпэм къыщIэкIащ. Дэтхэнэми гъэхуауэ щызэпэкърех ар къызэрежьар, лъабжьэ хуэхъуар, зэрызиужьар. Нобэрей тхыгъэр аба и IэдакъэщIэкIхэм ящыщ зы Iыхьэщ.
«Кавказ бзэщIэныгъэм хэлъхьэныгъэщIэ хуащIащ Дьяконов И. М., Старостин С. А. сымэ зэдатха «Хуррито-урартские и восточно-кавказские языки» тхыгъэмкIэ. Мыбыхэм яхузэфIэкIащ пасэрей хурритхэмрэ урартхэмрэ зэрыпсалъэ бзэр зищIысыр нэсу къахутэн – а тIури зы бзэщ, ауэ диалект зырызщ. Езыхэри благъагъэкIэ шэшэн-дагъыстэн бзэ гупым я лъапсэгъуу къыщахутакIэ, адыгэ-абхъаз бзэ гупми я благъэщ. Мы щIэныгъэлIитIым генеалогие и лъэныкъуэкIэ Кавказ бзэ быным и гуэшыкIэр щIэрыщIэу яубзыхуащ. Абыхэм зэратхым ипкъ иткIэ, кавказ бзэ быныр къудамитIу гуэшащ, абхъаз-адыгэ гупым нэхъ я гъунэгъущ хьэту бзэр, шэшэн-дагъыстэн быным хохьэ хуррит-урарт бзэр. Хьэту, хуррит, урарт лъэпкъхэр Кавказым исакъым, абыхэм я псэупIэр къанэ щIагъуэ щымыIэу ПэIущIэ Азием и гъунапкъэхэм хиубыдэрт. Ауэ щыхъукIэ, «Кавказ» терминым и тэмэмыгъэм шэч къытепхьэн хуей мэхъу.
Пасэ лъэхъэнэм ПэIущIэ Азием щыIа бзэхэр кавказыбзэхэм зэраблагъэр ди зэманым гипотезэжкъым, атIэ ар щIэныгъэ хабзэхэм тету нэрылъагъу къащIащ. ИщхьэкIэ зи гугъу тщIа Старостинымрэ Дьяконовымрэ я лэжьыгъэ «Хуррито-урартские и восточнокавказские языки» жыхуиIэм псалъи 168 хъу этимологическэ псалъалъэ къызэщIеубыдэ. Абы къыщыхьа псалъэхэр зэблагъэу къыщIабжыр зэрызэхэт макъхэмрэ я мыхьэнэмрэ зэрызэщхь къудейр аракъым. Бзэхэр зэрызэблагъэм и аргумент нэхъыщхьэ дыдэу ябж «фонетическэ закон» жыхуиIэм тету къэхъуа, хабзэ пыухыкIахэм тет макъ зэпэдзхэр («регулярные фонетические соответствия») я тегъэщIапIэщ а псалъалъэм къыщыхьа дэтхэнэ псалъэ зэрагъапщэхэми. Хурритхэмрэ урартхэмрэ зы лъапсэт, зы бзэм и диалект зырызхэмкIэ псалъэу щытащ. Пасэрей ПэIущIэ Азием и культурэ лъагэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа хурритхэм я псэупIэр Кавказым и гъунапкъэм къриубыдэртэкъым. Урартхэми я Iыхьэ ныкъуэр арат абы хиубыдэр. КъимыдэкIэ, абхъаз-адыгэ лъэпкъхэм я благъэу къалъытэ каскхэмрэ хьэтухэмрэ щыпсэур Анэдолэр арат. Ауэ щыхъукIэ, «кавказ» топонимыр епхьэлIэну игъуэджэщ зи гугъу тщIы пасэ бзэ быным. Нобэрей шэшэн-дагъыстэн, абхъаз-адыгэ бзэ гупитIыр зы быну къапщтэмэ, «кавказ бзэ бын» терминыр дагъуэншэщ, ауэ пасэм ПэIущIэ Азием щыIа бзэхэр абыхэм зэраблагъэр къызэщIебгъэубыдэмэ, «кавказ бзэ бын» терминыр абыхэм «къайзэвэкI» хуэдэуи щытщ.
Ди жагъуэ зэрыхъущи, хьэту, хуррит, урарту бзэхэм епха Iуэхугъуэхэр къэзыIэтыр нэхъыбэу кавказыбзэхэр зымыщIэ щIэныгъэлIхэрщ, а Iуэхугъуэхэм ятеухуа тхыгъэхэр ди деж къыщыдэкIыркъым, тхылъаджэ къызэрыгуэкIхэр дэнэ къэна, щIэныгъэлI куэд абыхэм щыгъуазэкъым. Ар зыкIи сэбэп хъуркъым ди щIалэгъуалэр щIэныгъэм, къэхутэныгъэхэм хуэгъэушэнымкIэ. А Iуэху щытыкIэм кърикIуэ ныкъусаныгъэхэр гъунэжщ. Къэтхьынщ зы щапхъэ.
Хьэту къэралыгъуэр зэрыщыту хеттыбзэм хуэкIуа нэужьи къагъэсэбэпу щытащ «панку» терминыр. Арат зэреджэр лъэпкъпсо хасэм. Абы и этимологиер яубзыхуну щIэныгъэлIхэр хэтщ, ауэ зыми и пщIыхьэпIэ къыхэхуэркъым ар хьэтуубзэм (абхъаз-адыгэ бзэ гупым щыщ гуэрым) къыхэкIауэ. Адыгэбзэр зыщIэ къэхутакIуэм гу лъимытэу къэнэнтэкъым ар адыгэ термин «пэкIу» жыхуэтIэм епха зэрыхъунум. Хасэм кIуэрт нартхэр, уэркъхэр, ауэ «зи лъэ вакъэ изылъхьэр» щызэхуэсыр пэкIу жыхуэтIэр арат. Апхуэдэ мыхьэнэ дыдэ иIэщ хьэту псалъэ панку жыхуиIэм. Макъ н-р пэкIу адыгэбзэ псалъэми зэрыдэтам и щапхъэ бгъуэтынущ, псалъэм щхьэкIэ: пэнцIыв, пэнтIыкъ. Абазэбзэми а псалъэм и макъыр хэтщ: «пынцIа» – «пэ».
НэгъуэщI социально-политическэ термину къагъэсэбэп Хьэту къэралыгъуэм «ката» псалъэр (транслитерацэм макъхэр пэж дыдэу къигъэлъагъуэркъым). А псалъэм къокI «пащтыхь гуащэ». Адыгэ хъуэхъухэм ущыхуозэ къатинэ псалъэм, цIыху ирагъэлъапIэу. КъинэмыщIу, нарт хъыбарым ущыхуозэ Сэтэней гуащэ и цIэм ехьэлIауэ:
– Уей, Сэтэней гуащэ
Гуащэу щыIэм я лей!
Гуащэм я мыфэгъу,
Джэшыр зи гушыIэгъу,
Дыгъэнэбзийр зи нэгу,
Дыщэр зи куэщI,
Тэджым я Мэзытхьэ,
Гуащэ къатинэ,
Бэрэтинагъуэ
Данагъуэ Iупэ
Щхьэцыпэ дыкъуакъуэ!
Нобэрей адыгэбзэм къатинэ псалъэр цIэ унейуэ хэту аращ, адыгэбзэм абы къыщрагъэкI «ткIий», «еру», «щхьэзыфIэфI». «Пащтыхь гуащэ» къызэрыкI псалъэм апхуэдэ мыхьэнэхэр игъуэтыным зыри хуэIуакъым. Псалъэм – «нэ» пытыр суффиксу къыщIэкIынущ, псалъэм плъыфэцIэ мыхьэнэ ириту, егъапщэ: щхьэх – щхьэхынэ, гъуэ – гъуанэ, н. къ.
Хьэту къэралыгъуэр къыщыхъуам, лъэпкъитIыр зэхэзэрыхьат: хьэтухэм индоевропеибзэр къащтащ, индоевропейхэр зэджэж хъуащ хьэту цIэмкIэ. ЦIыхубэр иримыпсэлъэжми, хьэтуубзэр динрылажьэхэм къагъэсэбэпу щытащ дин зэрызэрахьэ бзэуэ. Абы ипкъ иткIэ хуэбгъэфащэ хъунущ индоевропейхэм хьэтухэр къамызэуауэ, атIэ къазэребэкIым къыхэкIыу я бзэр хуэм-хуэмурэ псори зэрызэпсалъэ бзэ хъуауэ. Къэралыгъуэм хьэтухэм щаIа пщIэшхуэм и Iэужьщ абыхэм я бзэр диныбзэ зэрыхъуари. Я социально-политическэ статусыр зэрылъагэм и фIыгъэкIэ, апхуэдэ купщIэ зиIэ хьэту псалъэ куэд къищтагъэнущ текIуа индоевропей бзэм».
