Я пщIэм теухуауэ леймыгъэгъущ

 Къэралыр нэгъуэщIыпIэ къриш хьэпшыпхэм ящымыгугъыу, езым и зэфIэкIыр хурикъужу псэун Iэмал къезыт хьэпшыпхэм  мыхьэнэшхуэ ират дызэрыт зэманым. «Импортозамещение» Iуэху зэфIэхыкIэм и мыхьэнэр аращ.  XIX лIэщIыгъуэм псэуа Борман Григорий а лъэныкъуэмкIэ удэплъейкIэ ущымыуэну Iуэху зехьэкIэ дахэ къызэринэкIащ.  Урысейм щыпсэухэм яшх шоколадыр хамэ къэралхэм кърашын хуэмеижу, ар къэралым и тыкуэнхэмрэ фабрикэхэмрэ япэу къыщыщIигъэкIын щIэзыдзар  «IэфIыкIэхэм я пащтыхь» зыфIаща  Борман Григорийщ. 

 ЦIыхухэм кIэнфетыфI яIуигъэхуэным нэмыщI, ахэр щIэныгъэкIи иузэщIын хуейуэ къэзылъыта сатуущIэт ар.  Арагъэнщ Борманым  иутIыпща «Ди лъэпкъхэр» шоколад гупым «Шэрджэсхэри»  щIахэхуар, сэшхуэ зыIыгъ зэадэзэкъуэм я сурэт тегъэуарэ лъэпкъыр къызэрыпцIыхун гушыIэ  сатыритI дыщIыгъужу: «Адыгэхэм зэуэныр къыдалъху, я пщIэм теухуауи леймыгъэгъущ» («Воинственны черкесы, и мстительны как бесы»). Закъуэ бжыгъэм иту «Шэрджэс»  зыфIища адрей шоколад лIэужьыгъуэм тетт адыгэ цей зыщыгъ, пащIэшхуэ зытет лIы пхъашафэм и сурэт.  Гукъыдэж къозыт апхуэдэ этикеткэхэр Борман яхуищIат къыргъызхэм, ермэлыхэм, албанхэм, къинэмыщI лъэпкъхэм.

 Урысейм лъабжьэ щызыгъэтIылъа нэмыцэ унагъуэм къыхэкIа  щIалэр  1837 гъэм Санкт-Петербург къыщалъхуащ. Аптекэ зыгъэлажьэ, хущхъуэ къыщIэзыгъэкI и адэм  Жорж ахъшэм пщIэ хуищIу иригъэсэну хуейти,  химием хуеджэну университетым щIигъэтIысхьэри,  занщIэу лэжьэнми  тригъэгушхуащ. IэфIкIэ ерыщу щытауэ жаIэж  Григорий. Арати, езым фIэфIымрэ адэм и унафэмрэ зэригъэуIури, кIэнфет къыщIэзыгъэкI зэщхьэгъусэхэм я шхапIэ цIыкIу гуэрым уващ.  Ауэрэ езыхэр жьыхуегъэзэкI щыхъум, ар зыгъэлажьэхэм  я IуэхущIапIэр Борманым къыхуагъэнэжри, Жорж щIэныгъэлI мыхъуу, сатум зритащ.

Нобэ дэтхэнэ зыми дощIэ «какао дагъэр»  упщIыIуа нэужькIэ зэрыдиижыр, абырэ «какао быдэмрэ» зэхэплъхьэрэ бгъэтIатIэмэ, шоколад зэрыхъур. ШыкIэ къыщакIухь XIX лIэщIыгъуэм  ар япэ къэсым ищIэртэкъым, шоколад зэхэплъхьэн папщIи, щIэныгъэ хъарзынэ ухуейт, Iэмэпсымэхэм ухуэныкъуэт. И адэм хущхъуэ зэрызэхилъхьэри, езыр химием зэрыхуеджари  къыхуэщхьэпащ  Григорий,  и тыкуэн цIыкIур игъэлэжьэн щIидза нэужь. ЗэрыжаIэжымкIэ, щIалэр шхапIэм и курыкупсэм къиувэрт шоколад зэхилъхьэуи, зым – дэ, адрей – чыщмыщ хухилъхьэрэ щхьэж и гурыхьым зыдригъэкIуу, шоколад асыхьэтым яхуищIырт.

 И хэхъуэр нэхъыбэ щыхъум, цIыхухэр нэхъ щызэхэзекIуэ Невскэ проспектым Григорий езым и тыкуэн цIыкIу къыщызэIуихащ, и цIэ-унэцIэр зэрихьэу. Пщэдджыжьым щIалэм и шоколадхэр щызэхалъхьэкIэ, абы и мэр зыщIихьар и тыкуэным блэкIыфынутэкъым. Урысейм щащIхэр зэрынэхъ мыхьэнэншэм къыхэкIыу, цIыхухэр иджыри есатэкъым хамэ къэралхэм кърамыша шоколадым дзыхь хуащIу. Борман а еплъыкIэр псынщIэ дыдэу ихъуэжащ.

 ИужькIэ «шоколад империе» хъуа  тыкуэн цIыкIум 1863 гъэм щылажьэр цIыхуих къудейт. Ауэрэ и хэхъуэр бэгъуэху зиузэщIурэ, 1866 гъэм Борманым Санкт-Петербург дэт шоколад фабрикэр къищэхужащ. 1872 гъэм абы ухуэныгъэщIэхэр къыгуищIыхьащ. «Жорж Борман» фабрикэм къыщIигъэкIа шоколадым и фIагъыр здынэсым и щыхьэту къоув ар пащтыхьым хурагъашэу зэрыщытар, езым и дамыгъэ иIэну хуит щащIари  абы щыгъуэщ. Хуэмурэ а IэфIыкIэхэм кIэнфетхэр, Iумылхэр, мармеладхэр, мэрзейхэр къахэхъуащ. Борман и фабрикэр къыхэзыгъэщхэм язт абы и IэфIыкIэхэр зрилъхьэ къутхэр иужькIэ къэбгъэщхьэпэ зэрыхъур, я теплъэкIэ зэрыдахэр. Нобэ а псоми десэжащ, итIани, хэти и гуапэ мэхъу езым и бзэкIэ кIэнфетым е нэгъуэщI хьэпшыпым  и цIэр тету щилъагъум деж. Ди  нэгум къыщIэдвгъэгъэхьэт мы ди газетым къытехуэ хъыбархэм ящыщ  гуэрхэр, ар гушыIэ, псысэ кIапэ, усэ сатыр е лъэпкъ Iущыгъэ ирехъу, шоколадым, шейм е нэгъуэщI ерыскъы зыкIуэцIылъ тхылъымпIэм тетхауэ. Уигурэ уи псэрэ зыхэплъхьэ дэтхэнэ лэжьыгъэми мыхьэнэ къезытыр аракъэ?!

Хамэ къэралхэм, США-м, Инджылызым, Франджым ирагъэблэгъэн щIадзэри, Борман Григорий I892 гъэм Париж дыщэ медалитI,  Чикагэ - дипломрэ медалрэ къыщратауэ щытащ.  Борманщ япэу щапIэ-автоматхэр къэралым къыщезыгъэжьар: ахъшэ ибдзэмэ, шоколад гъэжар къихуу зэтраухуауэ.

1912 гъэм Борман и фирмэм къэралым и щыхьэрым  тыкуэн 12  щигъэлажьэрт. КъыщIигъэкI хьэпшыпхэр зыкIуэцIилъхьэ этикеткэхэр гум къинэ къудейкIэ зэфIэмыкIыу, щIэ гуэр къыуагъащIэрт, тхакIуэхэм я тхыгъэхэм, щIэнгъуазэхэм, псысэхэм къыхих пычыгъуэхэр ятритхэу.  «ГеографиемкIэ атлас», «ЦIыв лIэужьыгъуэхэр», «Сыбырым щыпсэу лъэпкъхэр»  - апхуэдэу удэзыхьэх защIэт Борман и ерыскъыр зыкIуэцIилъхьэхэр.  ЯкIуэцIылъыр IэфIыкIэрэ пэт,  тхылъ къэпщэхум хуэдэт ахэр къыщыпIэрыхьэкIэ. Япэ дунейпсо зауэр къэхъея нэужь, Борман и этикеткэхэр хужь-фIыцIэ защIэу къыдигъэкIын щIидзащ, «ЗауэлI гъащIэ» яфIищауэ.   Зыми хэзэрыхьынукъым сатуущIэм «Гримм зэкъуэшхэм я унэ цIыкIу» зыфIищауэ щыта шоколад гупыр. Шоколадыр зыкIуэцIылъ тхылъымпIэхэм фокус зэрыпщIыну щIыкIэр цIыкIухэм яхутритхэрт Борман. Апхуэдэу зепхьэ Iуэхум Iэзэ ухуэхъун папщIэ, уэ езым цIыхухэр фIыуэ плъагъун хуейт, уи цIэр зэпха хьэпшыпым утемыукIытыхьыжын хуэдизу уелIэлIэным нэмыщI. И Iэгъуэблагъэм къихьэ псоми пщIэ зэрахуищIымкIэ цIэрыIуэу щыта Борман абы хуегъэджэжын хуейтэкъым. 

 Жэпуэгъуэ революцэм и пэм Борманым и «шоколад дунейм» зиубгъуауэ, къыщIигъэкIхэр хамэ къэралхэм щызэбграшу хъуакIэт. Езыр тIысыжа нэужь, псори и къуэм къыхуигъанэри, Iуэхум адэкIи зиузэщIащ, щIэуэ къежьэ Iэмэпсымэхэр къыщагъэсэбэпу.

 1895 гъэм «Борман Жорж и ныбжьэгъухэр» фирмэр къэунэхуащ. Абы махуэм тонни 4-м нэс IэфIыкIэу къыщIигъэкIырт, цIыху 2000 щылажьэу. Илъэс 25-кIэ абы щылэжьахэр пенсэм ягъакIуэрт, ахъшэ ирату. Фабрикэшхуэм сабий IыгъыпIэхэр, библиотекэхэр, диным щыхурагъаджэ  школхэр хэтт. ЛэжьакIуэхэм ящыщ зыгуэр сымаджэ хъумэ, мазэрэ ныкъуэкIэ и улахуэр ирикъуу иратырт. Махуэшхуэ зыгъэпсэхугъуэхэм лэжьэгъуэ сыхьэт бжыгъэм хагъэщIырт. Нобэ а псоми десэжа щхьэкIэ, Борман хуэдэ сатуущIэхэрщ а псоми псыпэ яхуэхъуар.

1917 гъэм фабрикэм и мылъкур къэралым зэщIикъуащ, и цIэри яхъуэжащ: «Самойловэ Екатеринэ и цIэр зезыхьэ фабрикэ» фIащащ.           Абы и лъабжьэр зыгъэтIылъа Борман Григорий 1918 гъэм дунейм ехыжащ. Псори къызыхуигъэна и къуэ Георгий Франджым Iэпхъуэри, апхуэдэ дыдэу мыину шоколад фабрикэ игъэлажьэу щытащ.

 «Борман и шоколад хъыбархэр» зыфIаща музей тетщ фабрикэр япэу къыщызэIуахауэ щыта Санкт-Петербург и уэрамхэм я зым. 

ЧЭРИМ Марианнэ.