ТхакIуэ Хьэту Пётр «Гупсысэжьейхэр» зыфIища и тхыгъэ кIэщIхэм Iуэхугъуэ куэд къызэщIаубыдэ, дызыхэт дунейм щекIуэкIхэм гулъытэ нэхъ хууагъэщIу апхуэдэхэщ. Абыхэм ящыщщ зыбжанэм фыщыдогъэгъуазэ.
Алыхьым цIыху къыхэкIын и гугъэу, цIыху сурэтым иту дунейм Iэджэ къытрегъэхьэ, арщхьэкIэ и нэхъыбапIэр хьэ, кхъуэ, нэгъуэщI хьэкIэкхъуэкIэ, Iэщ лIэужьыгъуэ, уеблэмэ хьэпщхупщ хъуауэ и пащхьэ йохьэж.
* * *
Ар дауэ? Ахьмакъыфэ-пыIэжьынафи хуэдэкъым, пщIэ-нэмыси хэлъщ, икIи къутыргъэнкъым, унафэщI пэтми зиунагъуэрэ!.. Сехъуэпсащ, - сыту я насып мыбы дэлажьэхэм!
* * *
Бжэндэхъум бзу куэдым я бзэр ещIэ, нэгъуэщI макъ куэдми зыпещIыж, езым ей дыдэ макъыр къэхутэгъуейуэ. УедэIуапэмэ, псысыхуолIэм, бзуужьым, пшахъуэджэдым е псыпцIэ бабыщым, уэгунэбзум, бжэндэхъугъуэжьым, бгъэмопэм е бгъэморэм, жэнэтбзум, цIыжьдадэм, пэкъыум, нэгъуэщI умыцIыху буз макъхэм (зи макъ зыгъэIу бзу псоми я цIэр пщIэн-тIэ, ущымыорнитологкIэ), уеблэмэ, укъигъэуIэбжьу, адакъэм и Iуэ макъым, джэдум и «наум», бжэным, мэлым я гъуэ макъым, куэбжэ кIыргъ макъ нэгъунэм зыпещIыжыф, а макъ псори гъатхэм, пщэдджыжьым укъигъэушу, махуэ къэс езым игъэIу уэрэдым хэтщ. Ауэ ар бзущи – бзущ. Абы зэхимыджэ макъ дунейм темытми, уедаIуэ пэтми зыщумыгъэнщIу, игъэIур гъэщIэгъуэну, дахэу зэхыбох, Iэзащэу ушэ бзухэм ящыщу зэрыщытри къыуегъащIэ. КIэщIу жыпIэмэ, бжэндэхъур бзу телъыджэщ! Абы и хьэлыфIагъри сфIэгъэщIэгъуэну «ХьэлыфIэ» зыфIэсща усэри згъэпсауэ щытащ:
Бжэндэхъур схуэмыухыу согъэщIагъуэ:
Псы пхуемыфэн, илIыкIми, иIэм дагъуэ –
Псынэпсырщ и гум дыхьэр бзу телъыджэм!
Гурыхьрэ и IуэхущIафэхэр и гъуджэу,
Тетыфрэ, фIейм хэмыхьэу, гъащIэ лъагъуэ,
ХущIэкъур псэ къабзагъэм сфIэхьэл щIагъуэщ.
НтIэ, къытызогъэзэжри, бжэндэхъур бзущ, ар щапхъэу къыщIэсхьари мыращ: ди языныкъуэ усакIуэхэм я тхыгъэхэм укъыщеджэкIи пцIыху усакIуэ куэдым я хъэтIыр, я къинэмыщIыр хыболъагъуэ, щызыхыбощIэ, я макъыр щызыхыбох, езым яй дыдэ макъыр а макъыбэм хэкIуадэу… Дунейпсо литературэм и курых-купщIэр, и фIыпIэр мыщIэ цIыкIу зырызурэ къыхэпхыурэ ар уи псэ кхъузанэм – ууей, уи псэм щыщ хъужыху – щIэбгъэкIыжу уи тхыгъэхэм къыщыбгъэсэбэпынымрэ зэрыхуэзэкIэ, нэуфIыцIщхьэрыуэу зегъэщхьын-къытеупсыкIынымрэ зыкъым.
* * *
Бзэм зыщиужьыр лъэпкъым IуэрыIуатэ лъэщ щыбгъэдэлъырщ, ар езы лъэпкъым мычэму къыщигъэсэбэпырщ, иджырей лъэпкъ литературэ нэсыр щищIэрщ, бзэ дахэкIэ тхэ литераторхэм я IэдакъэщIэкIхэр къытригъэзэжурэ щыщIиджыкIырщ, абыхэм я бзэ дахэр щыIурылъырщ. (Ар тэмэму къыщыхъужу, бзэ, литературэм и бий реализм (уеблэмэ натурализм) егъэлеям тету зи тхыгъэхэр зыухуэ, къэзыгъэщI, зи лIыхъужьхэр уэрам псэлъэкIэкIэ зыгъэпсалъэ, иджырей зэманым щытепсэлъыхькIи архаикэр къигъэсэбэпу бгъэныщхьэ унэм ущIэзышэ, бгъуэнщIагъым ухуэзышэж литераторхэм я гугъу тщIыркъым, апхуэди диIэщ.) Зызыщыбдзеин хуей бзэри къэцIыхугъуейуэ щыткъым: къызэрыгуэкIыгъэ-щIэныгъэншагъэр (пэжырытхэ-пэжырыпсалъэм къытекIыу зэхъуэкIауэ, мытэмэму къэпсэлъыныр), нэмысыншагъэр зэбэкI бзэ фаджэр, гуемыIур, дауи, литературэбзэкъым. Литературэбзэ жиIэмэ къикIыр – тхыбзэ нормэ зиIэж, щапхъэу къыхэха общенароднэ бзэ щыпкъэ жиIэу аращ. Лъэпкъыбзэм зиужьын щхьэкIэ узыхуейри зыщ – а бзэм къызэрыгуэкIыу урипсалъэ къудей мыхъуу, узыщыгъуазэу щытын хуей лъэпкъ литературэбзэм и щапхъэ дахэхэр къэбгъэсэбэпынырщ.
* * *
БзэфIкIэ тха тхылъым псэкIэ зыхищIэу къеджар, хуей-хуэмейми, зэманкIэ нэхъ мыхъуми, а бзэмкIэ мэпсалъэ.
* * *
Гупсысэр цIыхубэм и псэм къыхэтэджыкIыу и гум къыбгъэдэкIа хъугъуэфIыгъуэщи, а гупсысэр екIурэ зэгъэкIуауэ къэпIуэтэжыфмэ – усыгъэ (е литературэм и нэгъуэщI жанр) мэхъу. Уэри апхуэдэ хъугъуэфIыгъуэ (гулъытэ зыхуэфащэ гупсысэ, псалъэ зэкIэлъыхьа екIу) къыплъыкъуэкIмэ (къыбжьэдэкIмэ), ар си IэщIагъэщи, къызэрызгъэсэбэпынум, уегуакIуэмэ, «зэрыпфIэздыгъунум» шэч къытумыхьэ. АтIэми абы щхьэкIэ ущIыдэлъеини укъыщIелъыхыжыни щыIэкъым, апхуэдэ къэгъэщIыгъэм си цIэр щIэтынуми, икIэм икIэжым ар зейуэ щытынур уэращ – къызыбгъэдэкIыжа езы цIыхубэрщ, тхылъеджэрщ.
* * *
ГъащIэм и мыхьэнэр къэпхутэну ухуежьэ хуэдэщ тхакIуэ е усакIуэ гуэрым, ущытхъун е бубын мурадкIэ и тхыгъэхэр къапщтэу зэпкърыпхыну ущыхуежьэкIэ. Ауэ а Iуэхур нэсу зыми къехъулIэркъым – гъащIэм и мыхьэнэр хэт къихута? – языныкъуэ критик Iущхэм авторым чэнджэщ гуэрхэр иратын, дерс къызыхихын къыщыхуаIуатэ щыIэ пэтми. Тхыгъэр щыбубкIэ, сыт хуэдэ авторми хуиIэн хуей пщIэр, гуапагъэр мэкIуэд, ущыщытхъукIэ, фэрыщIымэ къыкIэрихыу, егъэлеиныгъэ хэмылъынкIэ Iэмал имыIэу мэхъу. Ауэ щыхъукIэ лъэныкъуитIми конструктивнэ критикэкIэ уеджэ хъунукъым, абы я фIэщыгъэцIэри нэгъуэщIщ.
* * *
Дега жиIауэ щытащ: «Художникым, лажьэу, ищIэр щимыщIэжым дежщ и IэдакъэщIэкIхэр нэс щыхъур», - жери. Пикассо мыпхуэдэу жиIащ: «IэдакъэщIэкIыр зытеухуар къэзыIуэтэну хэтыр, зэрихабзэу, хуабжьу щоуэ». НэгъуэщI зы художники, улажьэрэ, жиIэу къыщIэупщIам жэуап иритыжащ: «Сэ согъагъэ», - жиIэри. Сэ зыгуэр къыщызэупщI щыIэщ: «Иджыри усэ птхырэ», - жаIэу, «Хьэуэ, - жызоIэ, - солъатэ…» ЖысIар къыгурымыIуауэ къыщызэплъкIэ, дыщIызогъуж: «Сэ иджыри къэс пщIыхьми сыщолъатэ…», - сигури си псэри щIалэщ, сыщIэтхэн хуэмейр, жыхуэсIэу.
* * *
Ди лъэпкъ культурэм (литературэм, искусствэм) и Iуэху зэфIэмыхьэхэм зэпIэзэрыту, акъыл тIысакIэ (конструктивнэу) щабэу тепсэлъыхьхэр (апхуэдэхэри щыIэщ) нэхъ зэхызох; зытепсэлъыхьхэм зэрытегузэвыхьыр, сэ псэкIэ згъэвхэр абыхэми зэрагъэвыр нэхъ зыхызощIэ икIи ахэр нэхъ си фIэщ мэхъу, утыкум къилъадэу къыгуэлъэфарэ номейуэ (хэкIыпIэ тэмэмхэр, езэгъырабгъухэр мыубзыхуауэ) кIийхэм нэхърэ… Iуэху зэфIэмыхьэхэр плъагъуныр, ахэр сэтей къэпщIыныракъым нэхъыщхьэр – щыуагъэншэу икIэщIыпIэкIэ зэрыбгъэкIуэдын Iэмалырщ цIыхум и пащхьэ иплъхьэн хуейр. Мис итIанэщ пэж, губзыгъагъэ жыпIэу гу щылъатэнур, узытепсэлъыхь ныкъусаныгъэхэр гъэкIуэдынымкIэ Iуэхуми щеувэлIэнур…
