Зэманыр къедгъэкIэрэхъуэкIыжмэ…

Псори къыщежьар, дызэрыщыгъуазэщи, республикэм щэнхабзэмкIэ и министру а зэманым лэжьа Ефэнды Джылахъстэн и жэрдэмырщ. ЦIыху гумызагъэм и мурадхэр къыдиIыгъат СССР-м и Театр Иным и артисту лэжьа, Таджик Республикэм балет труппэ къахузэзыгъэпэщауэ щыта, ди лъахэгъу Проценкэ Александр. 1964 гъэм мэлыжьыхьым и 28-м Москва щыщ композитор щIалэ Коган Лев и макъамэ щIэлъу Проценкэм «Лалуцэ» япэ лъэпкъ балетыр ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым щигъэлъэгъуауэ щытащ. А махуэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и лъэпкъ балетым и махуэшхуэ хъуну арат и хъуэпсапIэр Проценкэм. 

Апхуэдэу, илъэс дэкIри, мэлыжьыхьым и 28-м налшыкдэсхэм ялъэгъуащ Асафьев Борис и «Бахъшысэрей псыутх» балетыр, ди къэфакIуэхэм ягъэзащIэу. 1966 гъэм «Дахэнагъуэ» етIуанэ лъэпкъ балетым утыку игъуэтащ. Либреттэр Проценкэ Александр итхат, музыкэр зейр Коган Левт. 1967 гъэм мэлыжьыхьым и 28-м аргуэру зы премьерэ - дунейпсо классикэм и фIыпIэ «Къыу гуэл» (Чайковский Петр) балетыр. 

1968 гъэм мазаем Налшык лажьэу щыщIидзащ оперэ, балет, опереттэ къызэщIэзыубыдэну Музыкэ театрыр. Ар къызэIуахащ «Iэминат» ещанэ лъэпкъ балетымкIэ. 

Зи цIэ къитIуа балетхэм нэмыщI, 1964 - 1990 гъэхэм къриубыдэу балет труппэм игъэуващ Герольд Луи и «Тщетная предосторожность», Прокофьев Сергей и «Золушка», Гуно Шарль и «Вальпургиева ночь», Пуни Цезарь и «Эсмеральда», Адан Адольф и «Жизель», Шостакович Дмитрий и «Барышня и хулиган», Минкус Людвиг и «Дон Кихот», Молэ Владимир и «Легенда гор», Жеттеев Мустафиррэ Дружинин Владимиррэ я «Легенда Чегемского водопада» спектаклхэр, нэгъуэщIхэри.

Япэ махуэхэм щегъэжьауэ лъэпкъ гъуазджэмрэ классикэ къафэхэмрэ гурэ псэкIэ бгъэдэту, адрейхэм зэрефIэкI Iэзагъ хэлъу щытащ. Иджыри щеджэм Хьэкъулымрэ Къардэн Борисрэ псалъэншэу къафэм щызэгурыIуэу, гъэщIэгъуэну зыр адрейм и балет къэIуэтэкIэм пэджэжу ежьат. Арауэ къыщIэкIынт абыхэм «Лалуцэ» япэ лъэпкъ балетыр къащIехъулIар. Адыгэ IуэрыIуатэмрэ лъэпкъ литературэмрэ я лъабжьэу республикэм къыщыунэхуа балетхэм - «Лалуцэ», «Дахэнагъуэ», «Легенда гор» - роль нэхъыщхьэхэр кульпросветучилищэр ехъулIэныгъэфIхэр иIэу къэзыуха балеринэ ныбжьыщIэ Розэ зэрыхуагъэфэщам хуэдэу, абыхэм къакIэлъыкIуа «Дон Кихот», «Жизель», «Шопениане» спектаклхэми абы образ нэхъ пажэхэр щигъэзэщIащ.

Урысей, дунейпсо классикэм щыщ балет нэхъыфIхэми ар дэгъуэу щыджэгуащ. Одилие и ролыр «Лебединое озеро» балетым (Чайковский Петр), Заремэ ейр «Бахъшысэрей псыутхым» (Асафьев Борис), «Эсмеральда» спектаклым (Пуни Цезарь) хэт Эсмеральдэ и ролыр, Золушкэм ейр - «Золушка»-м (Прокофьев Сергей), Жизель дахэр - «Жизель» спектаклым (Адан Адольф) - образ куэд къигъэщIащ Хьэкъулым. Къигъэлъагъуэ зэфIэкIхэм папщIэ, 1969 гъэм Розэ къыхуагъэфэщауэ щытащ «КъБАССР-м щIыхь зиIэ и артисткэ» цIэ лъапIэр.

Архэст Хьэсэнбий и гукъэкIыжхэм ящыщ: «Москва и Театр Иным къикIыурэ къэпщытакIуэ гупхэр ди лэжьэкIэм еплъырт. Апхуэдэ зым кърихьэлIат цIыхубэ артисткэ цIэрыIуэ Мессерер Суламифь. Дгъэлъагъуэр Асафьев Борис и «Бахъшысэрей псыутх» спектаклырт. Абы Заремэ и ролыр щигъэзащIэрт Хьэкъулым, поляк щIалэ Вацлаву сэ сыджэгурт. Драмэ гъэпсыкIэ зиIэ балетыр Суламифь къыщилъагъум: «Мыр Москва щывгъэлъэгъуэн хуейщ. Спектаклыр нафшэ. Мыпхуэдэ республикэ цIыкIум дауэ хузэфIэкIа мы телъыджэр?!» - жиIат игъэщIагъуэу…»

Дашу Мухьэмэд: «Къардэн Борис, Архэст Хьэсэн, Бекъалды Ахьмэд, ЖьэкIэмыхъу Мэлил, сэ, Горковенкэ Василий… КъезбжэкIа щIалэхэр балигъ дыхъуауэщ балетым дыщыхыхьар. Абы къыхэкIыуи, адрейхэм хуэмыдэу, нэхъыбэжрэ дылэжьэн хуейт. Къапщтэмэ, хореографие еджапIэм илъэси 8-кIэ ущеджэн хуейщ, ауэ дэ къытпэщылъыр - илъэсищым и кIуэцIкIэ псори зэдгъэщIэжынырт. КъэфакIуэр IэкIуэлъакIуэу, лантIэу зэрыщытыпхъэр дэ фIыуэ къыдгурыIуэрт, арщхьэкIэ зыкъомым зыри пхуещIэжынутэкъым – Iэпкълъэпкъыр куэд щIауэ зэрыубыдати. Хуэму, зэпIэзэрыту къэгъэлъэгъуапхъэ теплъэгъуэхэр мывэкIэ къыгуэдуд хуэдэ дыкъафэрт. Ауэ, зыгъэкIэрэхъуэн, дэлъеин жыпIамэ, тIуащIэ-щащIэу псори зэдгъэхъулIэрт.

Пщэдджыжьым сыхьэти 8-м лэжьэн щIэддзэрт, шэджагъуэм мащIэу зыдгъэпсэхурти, пщIэнтIэпсыр еткъуэкIыу пщыхьэщхьэ хъухункIэ зыдгъасэрт. А лэжьыгъэхэм я фIыгъэщ армэм сыщыдэкIам Германием щыIа советыдзэ гупхэм уэрэдымрэ къафэмкIэ я ансамбль лъэщым сызэрыхэтар.

…Лъэпкъ къафэхэр зи лъабжьэ «Лалуцэ», «Дахэнагъуэ» балетхэм екIуу дыкъыщыфэрт. Япэ лъэпкъ балетыр щыдгъэлъэгъуарат гуимыхужыр, къытщыхъурт Театр Иным и утыку дитауэ. «Лалуцэм» еплъахэм тIэу-щэ абы къытезыгъэзэжи къахэкIырт, къуажэхэм шыгукIэ, тракторкIэ къикIри мащIэтэкъым. 

Кубарь Николай (иужькIэ Кубань къэзакъ хорым и хореограф хъуащ) си гъусэу ди япэ лъэпкъ балетым дакъикъитхукIэ лъапэрисэу дыкъыщыфэрт. Лъапэхэр иджыри есатэкъыми, сощIэж узым ди нэпсхэр къытфIигъакIуэу зэрыщытар. «Бахъшысэрей псыутхым» къыщыдгъэлъагъуэ зы теплъэгъуэм - зэхэуэм - дыкъыщыфэу зэгуэрым джатэм сыкъиуIащ. Ди насыпти, теплъэгъуэм «сыхэкIуэдэн» хуейуэ щытт, абы къыхэкIыуи цIыхухэм гу лъататэкъым пэжу уIэгъэ сызэрыхъуам, лъыр къыспыжу сызэрыщылъым. Спектаклыр иухыхункIэ сыщылъат, иужьым сымаджэщым сашащ…

Союз республикэхэм куэдрэ щылэжьа ди гъэсакIуэм (Проценкэ Александрщ жыхуэсIэр) ищIэрт ди щIыпIэм щыIэ къэфакIуэхэр классикэм пэгъунэгъу дыдэ зэрыхуэмыщIынур. Бгырыс къэфакIуэхэм нэхъыбэу лIыгъэ ядэплъагъурт. Хьэкъул Розэ и закъуэт классикэ балетым и балеринэ нэскIэ узэджэ хъуну къытхэтыр». 

Къардэн Борис: Проценкэ Александр ди Псыгуэнсу школми къэкIуауэ щытащ, къэфакIуэ хъунухэр щIалэгъуалэм къытхишыну. 

Сыт хуэдэут къызэрыхишри?! Еплът Iэпкълъэпкъым и зэхэлъыкIэм, уи лантIагъым. Ди еджапIэм щыщу абы цIыхуитху къыхихат, сэри абыхэм сащыщт. 6-нэ классым сыщIэст сэ абы щыгъуэм. ЯпэщIыкIэ къэфакIуэхэр музыкэ училищэм и общежитым дыщIэсащ, балет классыр Совет уэрамым (иджы КIыщокъуэм ейм) тета Лъахэхутэ музейм щыIэт. ИужькIэ, культпросветучилищэм хореографиемкIэ къудамэ къыщызэIуахыну унафэ щащIым, абыкIэ псори дагъэкIуэжащ: курыт щIэныгъи зэдгъэгъуэтырт, балет гъуазджэми хуэмурэ зыхэдгъэгъуазэрт. Балетым, ди ныбжькIэ къапщтэмэ, гуват дыщыхыхьам, абы къыхэкIыуи дызыщымысхьыжу дызэлэжьыжырт. Зэгъэпэщат ди фащэри. А зэманым Чернышевскэм и уэрамым «Дом быта» унэ инышхуэр щылажьэу щытащ. Абы артистхэр дагъакIуэри, утыку дызэрихьэну фащэ дахащэхэр тхурагъэдат. 1964 гъэм мэлыжьыхьым и 25-м ЩэнхабзэмкIэ ди министерствэм и къэпщытакIуэ гупыр еплъащ спектаклыр зэрыхьэзырым, махуитI дэкIри, «Лалуцэ» япэ лъэпкъ балетыр утыку итхьащ.

Лъэпкъ балетыр щызэфIэува а илъэсхэр куэдрэ сигу къокIыж. Балет труппэм илъэс къэскIэ спектаклыщIэхэр дгъэлъагъуэрт икIи дапщэщи цIыхухэр гуапэу къытIущIэрт. Сыт хуэдиз образ къэдгъэщIат, а псор ди гъэсакIуэм и фIыгъэт. ФIыщIэ хуэфащэщ Вэрокъуэ Владимири. Абы и жэрдэмкIэ «Легенда Чегемского водопада» балетым щыщ пычыгъуэ Хьэкъул Розэрэ сэрэ дгъэзащIэу фильм къыттрахауэ щытащ. Мис ар а зэманхэм я фэеплъу щыIэжщ…»