Къэралхэм къадежьащ

Ахъшэ псоми яIэщ: хэт куэдыIуэу, хэти, ди жагъуэ зэрыхъунщи, мащIэ дыдэу. Абы и мыхьэнэми утепсэлъыхьыну делагъэщ. Хэбгъэзыхьмэ, ар хэмыту ди гъащIэр уи нэгу къыщIэбгъэхьэну гугъущ. АрщхьэкIэ, цIыхур дунейм къытехьэри, пIалъэ кIыхькIэ а цIуугъэнэм хуэныкъуакъым. Ахъшэхэр къызыдежьар япэу къэунэхуа къэралхэрщ. Пасэ зэманым зи щхьэ пщIэ хуэзыщIыж апхуэдэ дэтхэнэми езым и ахъшэр иупIэщIу щытащ. Дригушхуэу жытIэ хъунущ адыгэхэр дыкъызытехъукIахэм я къэралу щыта Синдикэми ар щащIу зэрыщытар.

Нэхъ гъунэгъуу дыкъэIэбэнщи, иджыри зекIуэ ахъшэхэм я нэхъыжь дыдэу къалъытэ инджылызхэм я фунт стерлингхэр. Зы фунт зи хьэлъагъ дыжьын ахъшэр къэралым къыщыщIагъэкIыу щIадзащ еянэ лIэщIыгъуэм, ауэ куэду зекIуэу щыхуежьар лIэщIыгъуиплI дэкIыу къызыхащIыкI дыжьыныр фIагъкIэ зэхагъэкIын щIадза иужькIэщ. 1971 гъэр къэсыху зы фунтыр шиллинг 12, шиллингыр пенсэ 20 хъууэ къекIуэкIащ. Зытета хабзэм къытекIри, а илъэсым фунтыр пенси 100 хъууэ ягъэуващ икIи абы тетщ.

НыбжькIэ а ахъшэм йохьэйохуэ Сербием и динарыр. Ар 1214 гъэм, къэралым и япэ пащтыхь Стефан и зэманым къыщIагъэкIыу хуежьащ. ЖыIэн хуейщ абы лъандэрэ Сербием ахъшэ реформэ зыбжанэ зэрыщекIуэкIар, ауэ ноби динарыр а къэралым и лъэпкъ ахъшэу къонэж. Нэхъыжьхэм хабжэ Урысейм и рублри, дэ дызэса сомыр. Ар къыщежьар тэмэму зыми къыбжиIэфынукъым, ауэ «пыупщIын» псалъэм къытехъукIауэ къалъытэ: дыжьын паупщIурэ хуэзэр къащэхум щIату къекIуэкIауэ. Еджагъэшхуэхэм нэхъ яфIэкъабылыр а ахъшэр 1535 гъэм гъатхэпэм и 20-м, нэгъуэщIу жыпIэмэ, лIэщIыгъуитху ирикъуным илъэси 10 иIэжу, ирагъэкIуэкIа реформэм къыдежьауэ къалъытэнырщ. Абы щыгъуэщ, езыр дымылъагъужми, ди гъащIэм иджыри хэт «кIэпIейкIэ» псалъэр дунейм къыщытехьар.

ЕплIанэ увыпIэр иIыгъщ Индием и рупий цIэрыIуэм. Дыжьыным къыхэщIыкIа япэ рупийхэр къагъэсэбэпу щIадзащ Фарид-Хъан ибн-Хьэсэн и тетыгъуэм хиубыда 1542 гъэм. Пэжу, мыгувэу ар къэралым и щIыналъэ зыбжанэм щащIу хуежьащ, абы къыхэкIыу зыуэ щыт иджырей рупийр къыщыунэхуар 1835 гъэрщ, а щхьэусыгъуэхэм къыхэкIыу жьыхэм хабжэркъым.

 Мыри хьэлэмэтщ: США-м и долларыр нэхъ ныбжьышхуэ зиIэхэм яхэтщ, езыр къэралыжьхэм ящымыщми - а тIур къызэдежьауэ жыпIэ хъунущ. Америкэм и Штат Зэгуэтхэм я лъэпкъ ахъшэ ар щыхъуар 1785 гъэрщ, ауэ и цIэм и тхыдэр нэхъ кIыхьщ икIи европей талерым хуокIуэ. Иужьрейр Урысейми къыщагъэсэбэпу щытащ пащтыхь Петр Езанэм и зэманым, ауэ зэрыщеджэр нэгъуэщIут. Зи гугъу тщIы дыжьын ахъшэр япэ дыдэу къыщежьар Иоахимсталь щIыпIэ цIыкIурщ (иджы Чехием и щIыналъэм хеубыдэ), зэреджэри иоахимсталерт. Европэм псалъэр щагъэкIэщIри, «талер» щыхъуащ, Америкэм доллару нэсащ. Апхуэдэ къежьапIэ иIэщ дуней псом щынэхъ лъэщ а ахъшэм.

Езыхэм я цIэхэм куэдрэ замыхъуэжми, ахъшэхэм я теплъэхэр щIэх-щIэхыурэ зэрахъуэкI. Ауэ ахъшэщIэхэм щыхуэкIуи мымащIэу къохъу. Ар къыхокI революцэм хуэдэ Iуэхушхуэ дыдэхэм, зей къэралыр кIуэдыжу щIэхэр къызэрыунэхум. ЗанщIэу щапхъэу къэпхь хъунущ СССР-р. Ар лъэлъэжа иужь къэунэхуа къэралыщIэхэр езыхэм я ахъшэ лIэужьыгъуэхэм хуэкIуэн хуей хъуащ.

ЗэхъуэкIыныгъэ нэхъ цIыкIухэми урохьэлIэ. Псалъэм и хьэтыркIэ, Урысейм апхуэдэ щекIуэкIащ 1998 гъэм: тхылъымпIэ ахъшэхэм ноль зыбжанэ гуагъэхуащ. «Деноминацэ» - аращ нэхъыжьхэм ди нэгу щIэкIа а Iуэхум зэреджэр.

Мы IэнатIэм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэр экономикэ щхьэусыгъуэхэм щытращIыхьыр нэхъыбэщ. Псалъэм и хьэтыркIэ, еврэр къежьэри, лъэпкъ ахъшэ 11-р нумизматхэм фIэкIа къамыгъэсэбэпыж тхылъымпIэу къэнэжащ. Ауэ къэралхэм я экономикэ зэдэлэжьэныгъэм зы ахъшэ лIэужьыгъуэм ущыхуэкIуэныр хуабжьу гугъущ. Аращ а Iуэхур зэкIэ щIагъэтIылъар БРИКС зэгухьэныгъэм хэтхэм.

Зэрытлъагъущи, ахъшэхэри цIыху гъащIэм хуэдэщ - дунейм къытохьэ, токIыж. Ар апхуэдэуи телъыджэ гуэрщ, гу лъыдмытэми. Псалъэм и хьэтыркIэ, зэгуэр сомым пщIэшхуэ иIэу, ар пIыгъыу тыкуэным е бэзэрым укIуэ хъууэ щытащ. Иджы абы зы щIыпIи уишэжынукъым. Нэхъ куууэ дыIэбэнти, нэхъыжьхэм дощIэж кIэпIейкIэхэр дыбжу щыщыта зэманыр. Уеблэмэ, щыIэт «КIэпIейкIэ зымылъытэр кIэпIейкIэ и уасэкъым» псалъэжьыр - мащIэр зэзымыгъэзахуэм, куэди хузэгъэзэхуэнукъым жиIэу арат. Иджыри кIэпIейкIэр зокIуэ, ауэ хэт ар иужьу зылъэгъуар? КIэпIейкIэ, кIэпIейкIи 5, кIэпIейкIи 10, сом ныкъуэ ахъшэ жьгъейхэр къэдгъэсэбэпыжыркъым. Япэ ит жьгъеитIыр 2009 гъэм щIын щагъэтащ, адрейхэр илъэси 10 хъуауэ къыщIагъэкIыжыркъым. Щхьэусыгъуэр къызэрыгуэкIщ: щIыным текIуадэр куэдкIэ нэхъыбэщ езыхэм я уасэхэм нэхърэ.

Иджы ди гъащIэм къыхохьэ ахъшэ лIэужьыгъуэщIэ - бжыгъэ сомыр. Ар зыщIысым зэхэхауэ щыгъуазэр зэкIэ мащIэ дыдэщ. Ауэ, IэщIагъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, дыщIэшынэн щыIэкъым: а ахъшэ лIэужьыгъуэмкIи Урысейм и банк нэхъыщхьэм жэуап ехь, адрейхэм хуэдэ дыдэу. Зэманым къигъэлъэгъуэнщ.