УФ-м и ТхакIуэхэми и Журналистхэми я зэгухьэныгъэхэм хэта, адыгэ литературэр зыгъэбея тхакIуэ КIуантIэ Iэзид къызэралъхурэ илъэс 95-рэ щрикъум ирихьэлIэу дигу къыдогъэкIыж абы и гъащIэмрэ гуащIэмрэ.
КIуантIэ Iэзид ТIмаш и къуэр Тэрч щIыналъэм хыхьэ Дей къуажэм 1930 гъэм жэпуэгъуэм и 10-м къыщалъхуащ. Къуажэ курыт еджапIэм 1938 гъэм щIэтIысхьащ.
Курыт школыр къиуха нэужьым, щеджащ Налшык дэт педучилищэм. 1948 гъэм ар къиухри, къуажэ школым егъэджакIуэу игъэзэжащ. 1948 -1949 гъэхэм еплIанэ классым и егъэджакIуэу щытащ. 1949 гъэм пэщIэдзэ къуажэ курыт еджапIэм и унафэщIу лэжьащ.
1949 гъэм КIуантIэ Iэзид Къэбэрдей-Балъкъэр пединститутым и тхыдэ-филологие факультетым щIэтIысхьащ. 1953 гъэм ар къиухащ икIи а илъэсым щыщIэдзауэ «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм япэщIыкIэ редактору, иужькIэ литературэмкIэ и редакцэм редактор нэхъыщхьэу, литературэр урысыбзэкIэ къыдэгъэкIынымкIэ редакцэм и унафэщIу щылэжьащ.
КIуантIэ Iэзид сабийхэм яхуэгъэза тхыгъэхэр и мащIэкъым. Ахэр ятеухуащ дунейм и къэхъукъащIэхэм, мэз псэущхьэхэм, («Мэз лъагъуэхэм», «Фэеплъ»), нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм щезауэм совет цIыхухэм зэрахьа лIыхъужьыгъэхэм («Лыгъей нэз»), еджакIуэхэм я гъащIэм, IуэхущIафэхэм, я зэхущытыкIэхэм («Гуэл Iуфэм», «Къахьэхуащ», «Уэ ухэт?», «Лъэмыж», «Iэминат») нэгъуэщIхэми.
ТхакIуэм и лIыхъужьхэр гъащIэм махуэ къэс дызыщрихьэлIэ цIыхухэрщ. Къигупсысауэ абы зыри яхэткъым, я хьэл-щэнкIэ, я дуней тетыкIэкIэ, я гупсысэкIэкIэ дэтхэнэ зы цIыху къызэрыгуэкIми хуэдэщ. Егъэлеиныгъэ хэмылъу къызэрыгуэкI цIыхухэм я образ удэзыхьэххэр ди нэгу къыщIегъэхьэ, адэкIэ къэкIуэнум ухуэпIащIэу, и тхыгъэхэр гум дыхьэу щIыбоджыкI. Абы и тхыгъэхэм ауани, гушыIи, дыхьэшхэни ущрохьэлIэр.
КIуантIэм зэхуихьэсыжри къыдигъэкIащ гъэсэныгъэ и лъэныкъуэкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ таурыхъхэу, цIыхубэм яIурылъ хъыбарыжьхэу куэд дыдэ. Апхуэдэщ дэтхэнэ зы адыгэ унагъуэми илъу къекIуэкIа «Дыщэ кIанэ» тхылъыр.
Iэзид и Iэдакъэм къыщIэкIащ сабийхэм яхуэгъэза повестхэр, Iуэтэжхэр, таурыхъхэр, хъыбархэр зэрыт тхылъ тIощIым нэблагъэ. Абыхэм ящыщ куэдыр школ программэхэм хагъэхьауэ еджакIуэхэм ирагъэдж. И тхыгъэхэр адыгэбзэкIи урысыбзэкIи дунейм къытехьащ, республикэм къыщыдэкI газетхэмрэ журналхэмрэ («Адыгэ псалъэ», «Iуащхьэмахуэ», «Нур») къытохуэр.
Езым и Iэдакъэ къыщIэкIахэм къадэкIуэу, Iэзид урысыбзэкIэ тха художественнэ, политическэ литературэм щыщ адыгэбзэкIэ зэридзэкIащ.
КIуантIэ Iэзид къыхуагъэфэщащ «И лэжьыгъэфIым папщIэ» медалыр, КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и ЩIыхь тхылъыр, «Къэбэрдей-Балъкъэрым щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр.
ТхакIуэр къыщалъхуа махуэм ирихьэлIэу фи пащхьэ идолъхьэ абы и Iэдакъэ къыщIэкIа «Мыдэ умыпIащIэ уэ!» Iуэтэжыр.
Мыдэ умыпIащIэ уэ!
Исуфрэ Лацэрэ зоопаркым къикIыжырт. Ар жыжьэтэкъым, лъэсу къэкIуэжми хъунут, нэхъыбэ дыдэу гъуэгум тетми зэрытетынур зы сыхьэтт. Ауэ Лацэ, щхьэусыгъуищэрэ зырэ ищIри, и дэлъхур автобус къэувыIэпIэм илъэфащ, и щхьэр узу, и лъакъуэм имыIыгъыжу жиIэри.
Автобусым лъэ увыпIэ иIэтэкъым, цIыхур апхуэдизкIэ изти, Лацэ къеIунщIхэрт, адэ-мыдэкIэ зэрадзэрт, ауэ абы зыхуигъэшэчырт…
Зэуэ Лацэ жеIэ:
- Исуф, модэ еплъыт! ЩIалэ цIыкIур щысщ, фызыр, кIарзинкIэр иIыгъыу, щытщ. Ар хабзэ-тIэ?
- Хьэуэ, хабзэкъым! – жеIэ Исуф.
Ар еджакIуэ фащэ зыщыгъ щIалэ цIыкIум бгъэдохьэри ткIийуэ жеIэ:
- Ей, щIалэ, къэтэджи, мы фызыр гъэтIыс!
ЩIалэ цIыкIур ауаныщIу Исуф къоплъри жэуап кърет:
- Япэрауэ, сэ унафэ къысхуэпщIыну хэт уэ хуит узыщIар? ЕтIуанэрауэ, мыр фызкъым, атIэ си анэщ. Сэ сыкъэзылъхуа си анэщ. КъыбгурыIуа?
ЩIалэ цIыкIум и фурашкIэр щхьэрехри и щхьэц зэкIэщIэпIиер трилъащIэу щIедзэ. Ауэ ар сыт хуэдизрэ емыгугъуами, зыри къикIыркъым: щхьэц пхъашэ кIэщIхэр ирегух, арщхьэкIэ «къемыдаIуэу» къызэфIоувэж. Апхуэдэу щыхъум, щIалэ цIыкIур и Iэгум йобзаери аргуэру и натIэцыр трилъащIэу щIедзэж, Исуф гу къылъимытафэ зытригъауэу.
- ЛIо укъыщIэмытэджыр?! – и нэщхъыр зэхеукIэри нетIэ нэхърэ нэхъ ткIиижу йоупщI Исуф. – Къэтэджи, уи анэр гъэтIыс жысIакъэ?!
ЩIалэ цIыкIум и анэр щымщ, автобусым ис адрей цIыхухэри зыри жамыIэу щытщ, щIалэ цIыкIумрэ Исуфрэ еплъу, адэкIэ къэхъунум пэплъэу – «дауэ щымытми, гъэщIэгъуэнщ».
- ЛIо зыми зыри щIыжимыIэр? – щIоупщIэ Лаци, щIалэ цIыкIум и дежкIэ пхропщ икIи абы и Iэщхьэм къокъури жеIэ: - Исуф къыбжиIакъэ укъэтэджыну?
- Уэри дэнэ укъыздикIар? – жеIэ нэщхъыдзэу щIалэ цIыкIум.
- Сэри? Сэ зоопаркым сыкъокIыж.
ЩIалэ цIыкIур ину мэдыхьэшх.
- Зоопаркми? АтIэ, еуэ, тIасэ, уи гъуэгу тет, армырамэ, укъыздикIыжым бгъэзэжын хуей хъунущ… КъыбгурыIуа? – икIи аргуэру фэрыщIу мэдыхьэшхри, жиIамкIэ зыхуэарэзыжу, щытхэм я нэкIу йоплъэ.
- Сэ зэи Исуф сигъэтIысIым, - жеIэ Лацэ и фIэщIу. Абы жеIэ: «Уэ уцIыкIущи ущытыфынущ. Щысын хуейр балигъхэрщ». Исуфи инхэр щыту зэи тIысIым…
- Iуэху хъуат, мытIысмэ?.. – зегъэдыхьэшхыпцI щIалэ цIыкIум. – Хэт мыбы Исуф жыхуиIэр? Уа, сыт узыхуейуэ укъыщIыскIэрыхъыжьар? СкIэрыкI!..
- Исуф сэ си дэлъхущ, - жэуап ирет абы Лацэ. – Ар отличникщ… Ар фIы дыдэу йоджэ…
Абдежым Исуф и шыпхъур зэпеудри жеIэ:
- Сэ уэ узоцIыху: уэ етхуанэ школым етIуанэ классым ущоджэ. Иджыпсту укъэмытэджым, пщэдей уи еджэгъухэм яхуэсIуэтэнщи, мис итIанэ сыкъэпщIэнщ…
ЩIалэ цIыкIур и анэм худоплъейри йолъэIу:
- Мамэ, мыбы си гугъу къимыщIыну жеIэ. Уэ пщIэркъэ сэ сызэрысымаджэр икIи сызэрыщымытыфынур?..
- Сэ сощIэ уэ узэрымысымаджэр, ущытынуи узэрыхуэмейр, - жеIэ цIыхубзым, и къуэм емыплъу. – Мы щIалэ цIыкIур захуэщ. ЕмыкIущ а уэ зэрызыпщIыр…
- Сыт щIэемыкIур? – къыгурымыIуауэ фэ зытрегъауэ абы, ауэ мэукIытэж, къотэджри Лацэ къыбгъуроувэ.
- Берычэт бесын, - жеIэри щIалэ цIыкIум и анэр хуит къэхъуа тIысыпIэм йотIысэх.
Лацэ щIалэ цIыкIум хуоплъэкIри йоупщI:
- Уэ дяпэкIэ зэи апхуэдэу пщIэжынкъым, аракъэ?
ЩIалэ цIыкIум абы жэуап иримыту, и щIыбыр къыхуегъазэри мэув.
Лацэ, и жагъуэ ищIу, абы емыпсалъэми хъунут, ауэ абы зигъэгусакъым, и псэлъэнри зэпигъэуакъым. Абы, щIалэ цIыкIум и Iэблэм йоIусэри, жеIэ:
- Зоопаркым дэ мыщэ хужьышхуэжьитI щытлъэгъуащ. Псым хэсщ загъэпскIри. Ахэр сыт хуэдэу ин къыпфIэщIрэ! Къыхопщри заутхыпщI, псыр къыттраутхэу…
- Сэ абы мыщэ лъэпкъ щыслъэгъуакъым, - и щIыбыр къызэрыгъэзауэ, жеIэ щIалэ цIыкIум. – Ар уэрэ уи Исуфрэу къыщIэкIынщ зрагъэлъагъур…
- Хьэуэ, псоми ирагъэлъагъу, - жеIэ Лацэ, щIалэ цIыкIум и хъуэрыбзэр къыгурымыIуауэ. – Хэт хуейми ирагъэлъагъу, уэ ахэр здэщыIэмкIэ укIуагъэнкъым…
- Мыр зоопаркым щыIакъым, - жеIэ цIыхубзым.
Лацэ адэкIэ къыпещэ.
- Уэри, Исуф хуэдэу, фIыуэ уеджэрэ?
Абы и пIэкIэ анэм жэуап къет:
- Хьэуэ, ар отличниккъым…
ЩIалэ цIыкIур мафIэ плъыжьу къызэщIонэри, мыарэзыуэ жеIэ:
- Мамэ, сыт япэ узыхуэзэ хъыджэбзыжь цIыкIум жэуап щIептыр? Ар псоми ямыщIэнкIэ Iэмал имыIэу щыт?
- Нэгумэ къэувыIэпIэм дыкъэсащ, - къоIу шоферым и макъыр.
Исуф и шыпхъу цIыкIум и Iэр еубыдри икIыпIэмкIэ макIуэ. ЩIалэ цIыкIумрэ и анэмри автобусым къокIыж.
Лацэ щIалэ цIыкIум йоупщI:
- Фэ дэнэ деж фыщыпсэур?
- МобыкIэ, - и Iэр сэмэгумкIэ ещI абы.
- Дэ мобы дыщопсэу. – Лацэ щIалэ цIыкIум ирегъэлъагъу къэувыIэпIэм и ижьрабгъу лъэныкъуэмкIэ къыщыт унэ зэтетышхуэр. – Хэт уи цIэр?
- Сыт узыхуейуэ укъыщIыскIэрыхъыжьар?! – къогубжь щIалэ цIыкIур. – Дэнэ деж, сыт, дауэ! – ауэ ифI зыкърешэжри жеIэ: - Шагъирщ си цIэр. КъыбгурыIуа?
Шагъир и анэм кIарзинкIэр щIым егъэуври, зыгуэр зэригъэпэщыжу щIедзэ:
Шагъир Исуф бгъэдокIуатэри, нэбгъузкIэ и анэм и дежкIэ еплъэкIыурэ, щэхуу жеIэ:
- Уэ бзэгуцэм уи мыIуэху зумыхуэ, къыптехуэну ухуэмеймэ! КъыбгурыIуа? Сыбгъэшынащ – фи «классым яжесIэжынщ», жи! ЛIо, уи щIыфэр шхэуэ ара? Шхэмэ, къызжеIэ, сыпхуетIэхъунщ…
- Уэра къысхуетIэхъунур? – бгъэдокIуэтапэ Исуф абы.
- Сэращ! – модрейм и IэштIымыр кърегъэлъагъу.
- Япэрауэ, - жеIэ Исуф, - сэ зыми и хьэкъ къызытезгъанэркъым. ЕтIуанэрауэ, уэ укъэрабгъэщ. Уэ классым яхуэсIуэтэнщ зэрыжысIэу угужьейри уи фэр пыкIащ… НакIуэ, Лацэ, нэкIуэж…
- Мыдэ умыпIащIэ уэ! Хэт нэхъ къэрабгъэми зэхэдгъэкIынщ. Дэ иджыри дызэхуэзэнщ, - щIалэ цIыкIум и IэштIымыр къыхуигъэдэлъащ.
- ФIыкIэ, Шагъир, - абы хупыгуфIыкIащ Лацэ.
Исуф кино фIыуэ елъагъу. Тхьэмахуэ дэкIыркъым ар кино емыплъу. Ар и адэм щIыгъуу шыгъажэхэми макIуэ. Ауэ абы зыпищI щыIэкъым, и псэм хэлъами химыхыным хуэдэщ топджэгур…
Тхьэмахуэт. Исуф пIащIэу стадионым кIуэрт. А махуэм «Спартакымрэ» СКЭП-мрэ зэдэджэгурт. «Спартакыр» - ар ди командэ нэхъыщхьэт, япэ гупым хэтт. «СКЭП-р» Исуф и адэр щылажьэ заводым и командэт. Исуф и адэр нобэ езыр топджэгум еплъыну хуейт, ауэ, Iуэху къылъыкъуэкIауэ, кIуэ хъунутэкъым.
- Уэ укIуэнщ, - жиIэри билетыр Исуф къритат.
Зэманыр сыхьэтитхум и ныкъуэ хъуат, Исуф я унэ къыщыщIэкIам.
«СыкъыкIэрымыхутэмэ, арат, - гузавэрт Исуф. – Автобусым ситIысхьэфынкъым, цIыхур куэдыIуэщ, ухуейрамэ, бжэр хурагъэщIыркъым. Сыжэнщ…»
Стадионыр жыжьэт, ауэ Исуф щыгугъырт сыхьэт ныкъуэкIэ нэсыну.
Исуф къыхуэзэхэм еупщIырт, дакъикъэ дапщэ къэнэжами къищIэну. Иджыри дакъикъэ пщыкIутху иIэжщ, пщIы… тху… Ар и лъэ къызэрихькIэ жэрт… ЦIыхухэр зэрыкIийр зэхех, макъамэ гуэрым дунейр екъутэж…
«Мис иджыпсту щIадзэнщ», - йогупсыс ар здэжэм. ИкIи асыхьэтым Исуф кIий макъ зэхех. Ар макъыр къыздиIукIымкIэ маплъэри къелъагъу: майкэ щIыху зыщыгъ щIалэ цIыкIу гуэр ираудауэ щIым щылъщ, нэгъуэщI щIалэ цIыкIуитI абы щхьэщытщ, я IэштIымхэр щылъым тракъутэу. Майкэ щIыхур и лъакъуэхэмкIэ зэпхроу, къыдофыщIей, мэкIий…
Исуф куэдрэ мыгупсысэу, зэзауэхэм ябгъэдолъадэри, щIалэ цIыкIуитIым я зым и пщэпкъыр еубыдри къыIуелъэф.
- Сыт мыр щIэвукIыр?! – мэкIий ар. – ТIур зым фежауэ…
Зи пщэпкъ иубыда щIалэ цIыкIур Iэнкуну йокIуэт. Апхуэдэу щыхъум, щIым щылъым адрей щIалэ цIыкIур къыIуедзри къотэджыж. Абы и Iэгум икъузауэ иIыгъщ стадионым зэрихьэну билет.
- Страхыну я гугъащ, - жеIэ майкэ щIыху зыщыгъым, и нэпсыр къызэпижыжьауэ. ИкIи зэуэ къоуIэбжь: - Исуф!
Исуф щIалэ цIыкIум и щхьэц зэкIэщIэпIиер къелъагъури ар къецIыхуж:
- А-а, мыр уэраи! – нэжэгужэу жеIэ Исуфи.
Арати, а тIур зэрыцIыхужат, ауэ ящIэнури жаIэнури ямыщIэу Iэнкуну щытхэт. ИкIэм-икIэжым Шагъир жеIэ:
- Абы щыгъуэ сыпхурикъуну укъэзгъэгугъатэкъэ?..
- Мис иджыпсту къысхурикъу-тIэ, игъуэ уихуащ, - жеIэ Исуф.
- Иджыпсту хъунукъым, - къыпогуфIыкI Шагъир. – Уэ сэ укъысщхьэщыжауэ…
- Сыкъыпщхьэщыжымыжамэ, сыбгъэлъагъунут?
- АIэ... Уэ ушынакъым. НакIуэ псынщIэу, си зэранкIэ укъыкIэрыхуащ. Уэ дэндей уздэщысынур?
- ЩэщIрэ етхуанэм. Уэ-щэ?
- БгъущIрэ етхуанэм… Топджэгур иуха нэужь, сэ сыппэплъэнщ. Хъункъэ? ДызэщIыгъуу дыкIуэжынщ.
- Содэ, - и щхьэр ещI Исуф.
… Топджэгур имыухыпэу Шагъир псом япэ куэбжэм къыдожыжри Исуф пэплъэу мэув. Исуфи къыдокIыжри, ахэр зэгъусэу мэкIуэж, щыму, тIуми зыри жамыIэу. Шагъир и гум илъщ Исуф жриIэн куэд, ауэ къригъэжьэну тегушхуэркъым, и ныбжьэгъущIэм нэбгъузкIэ хуеплъэкI мыхъумэ. ИкIэм Исуф абы йоупщI:
- Сыт зыри щIыжумыIэр?
- Уэри жыпIэркъым, - къыпогуфIыкI Шагъир.
Исуф и щхьэр ещI – «ари пэжщ».
Ахэр, зэплъым зэщыгуфIыкIыу, макIуэ, макIуэ жаIэн ямыгъуэту.
- Зыри жыпIэркъыми-тIэ?
- ЖысIэркъым, - акъылэгъу мэхъу Шагъир, итIанэ Исуф йоупщI: - А тIум защебдзам ушынакъэ?
- ТIэкIу сышынащ.
- Дауэ уеплърэ, ахэр уэ къозауэу сыфхуэзамэ, сэ сышынэнтэкъэ?
- Ушынэну къыщIэкIынтэкъым.
- Сышынэнтэкъым, - щыхьэт тохъуэ езыри. – ПщIэрэ, дыгъуасэ щIалэжь цIыкIу гуэр зы хъыджэбз цIыкIум кIэрыхъыжьауэ къэслъагъури сыбгъэдэлъадэри «бахъ» - и ныбэгум сеуэри… Сэ, пщIэрэ, сызэуэну сфIэфIкъым. Ухуейкъым абы…
- Тэмэмщ. Сэри зэуэныр слъагъу хъуркъым… - жеIэ Исуфи.
