Театрыр щIыщыIэр цIыхурщ

Театр утыкур гъащIэм и гъуджэу къызолъытэ сэ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абы екIурэ ещхьу къыщыпхуэгъэлъэгъуэнущ гъащIэм и зэхэлъыкIэр, цIыхухэм я зэхэтыкIэр, дунейм и къекIуэкIыкIэр. А псоми цIыхухэм дерс къыхахыу, я ныкъусаныгъэхэр зыдалъагъужрэ зыханэу щытамэ, хъарзынэ хъунут. Апхуэдэу гъуазэ хъу комедие куэд утыку кърихьащ мы тхыгъэр зытеухуа актер цIэрыIуэм.

Кавказ Ищхъэрэм щыцIэрыIуэ Думэн Мурадин езым и гушыIэ театр 1992 гъэм къызэIуихауэ щытащ, ар абы и унафэщIщ, и режиссёрщ, пьесэ итхахэр езым игъэувыжу, игъэува спектаклхэм щыджэгужу. Абы и «Хьэкъарэ, ХьэфIыцIэ, Хьэнэхъу, е ХьэкIуцэ, КIуэкIуцэ, КIурацэ» япэ комедием къытращIыкIа спектаклыр япэу ягъэлъэгъуащ 2002 гъэм. Куэдым хунэс, нэхъыбэжи къыщIэзыгъэлъэф къалэм зыгъабзэ комедиограф гуащIафIэщ Думэныр. Мы зи гугъу тщIа комедием къинэмыщIауэ, абы итхащ театреплъхэр гуапэу зыIущIа, драматургым нэхъ къехъулIа «Уэлий и парашют» пьесэр (2004), миниатюрэ Iэрамэ хъу «ГушыIалъэм къикI пшыналъэ» (2005) комедиер.

Театрым и къалэн нэхъыщхьэхэм, езым и пьесэхэм я сюжет гъэпсыкIэм, абыхэм лъабжьэрэ купщIэрэ яхуэхъухэм теухуауэ драматургым мыпхуэдэу итхащ: «Театрыр щIыщыIэр цIыхурамэ, цIыхум къыгурымыIуэ спектакль сыт щIэбгъэлъэгъуэнур? ЦIыху хэубыдыкIахэм папщIэ къагъэщI гъуазджэм си щхьэкIэ сыхуейкъым. Iэхъуэ-шыхъуэми профессорми къагурыIуэмэ, мис абы мыхьэнэ нэхъ иIэу къызолъытэ. Си лIыхъужьхэр бэзэрым, уэрамым узыщрихьэлIэ цIыхухэм хуэдэ защIэмэ, я гушыIэкIэр нэгъуэщI хъун? КъызэрыгуэкI цIыхухэм уакIэлъыплъмэ, ядэплъагъуращ сэ къэзгъэлъэгъуэжыр… Сэ сатирэ жыхуаIэжыр къэзгъэсэбэпкIэрэ, зэрысхулъэкIкIэ, а Iуэхур сэтей къызощI. АдыгэлIкIэ узэджэ хъун щымыIэжмэ, сыт ар къызыхэкIар? Сыт ди цIыхубзхэм унэр ябгынэу бэзэрым тесыныр нэхъ къыщIыхахар? Апхуэдэ упщIэхэм жэуап ептын щхьэкIэ, узыкIэлъыплъыжын, узэхэплъэжын хуейщ. Дызыхэвгъэплъэж, зыкъэдывгъэщIэж жыхуэсIэу, мы сэ стхы пьесэхэр драматургием и лъагапIэхэм щымыIэнкIи мэхъу, ауэ ди щыуагъэ дагъэлъагъумэ, сригуфIэнущ».

2004 гъэм ди республикэм адыгэбзэкIэ пьесэ тхыным ехьэлIа зэпеуэм Думэным и цIэр фIыкIэ зыгъэIуа «Уэлий и парашют» трагикомедием етIуанэ увыпIэр къыщыхуагъэфэщауэ щытащ. ПсэзэпылъхьэпIэм щихуэм деж, цIыхум къигупсыс жыхуэпIэмрэ ар Iуэхум зэрыбгъэдыхьэмрэ умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым. Аращ «Уэлий и парашютми» лъабжьэ хуэхъуар. Мы пьесэм хэт персонажхэр зэрыс кхъухьлъатэр здэкIуэм нэмысынкIэ, къехуэхыу псори хэкIуэдэнкIэ шынагъуэ щыIэщи, фэрыщIагъэр лъэныкъуэкIэ токIуэтри, псори зэрыщыт дыдэр и гущIыIу къохъу.

Думэн Мурадин хуэдэу трагикомедие жанрым хуэIэижьщ шэрджэс драматург Шыд Юрэ (2019 гъэм дунейм ехыжащ). Абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ адыгэбзэкIи урысыбзэкIи тха едзыгъуитIу зэхэлъ трагикомедие зыбжанэ: «Хъуапсэ и псэ кIуэдкъым», «Хамэ джанэр зыщыгъ», «Бродвейм и джэгуакIуэхэр», «ГугъапIэм и хытIыгу», «Къэхъунщ зэгуэрым махуэ нэху», «Первомай дурэш», нэгъуэщIхэри.

2005 гъэм франджыбзэкIэ зэрадзэкIауэ Париж къыщыдэкIащ Шыд Юрэ и «Пшэм дытесу дыгъэлъэтэж» киноповестымрэ Думэн Мурадин и «Уэлий и парашют» пьесэмрэ.

2010 гъэм лъэпкъ драматургием комедие жанрым и лIэужьыгъуэ щIэрыпскIэ къыхуэупсащ «Нэчыхьытх» адыгэ водевилыр зи IэдакъэщIэкI Дудар Зарэ Хьэутий и пхъур. Абы итха «Basta.ru, или Виртуальная комедия» пьесэр тхакIуэ, журналист Маремкъул Ларисэ адыгэбзэкIэ зэридзэкIащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ, «Лъагъуныгъэр интернеткIэ» фIэщыгъэцIэр иIэу адыгэ комедиографием лъапэ махуэкIэ къыхыхьащ дуней псом тепщэ щыхъуа интернетыр. Пьесэм ехьэлIауэ езы Дударым мыпхуэдэу жиIэгъащ: «Пьесэм къыщыIэта Iуэхугъуэхэм я нэхъыбэр си гъащIэм къыщыхъуа защIэщ. Пьесэр щыстха зэманыр интернетыр егъэлеяуэ цIыхухэм къагъэсэбэпу щыхъуарат. Пэжыр жысIэнщи, цIыхубз ролыр сэ езым згъэзэщIэну сыхуейт. СызэрыцIыкIу лъандэрэ си хъуэпсапIэт цIыхуитI щыджэгу, къафэри уэрэдри щызэщIэжьыуэ гушыIэ спектаклым си зэфIэкI щызгъэлъэгъуэну. Си жагъуэ зэрыхъущи, срипсэлъэф щхьэкIэ, художественнэ тхыгъэ къризгъэщIын хуэдэу адыгэбзэр уэрсэру сщIэркъым, пьесэр зэрыстхари урысыбзэщ».

Пьесэр зытха икIи спектаклым и продюсер Дудар Зарэрэ спектаклым и режиссер Дэбагъуэ Романрэ яхузэфIэкIащ ди лъэпкъ хабзэм утыку къипхьэну къримыгъэзэгъыу къыпщыхъу Iуэхугъуэхэр гушыIэ щабэ щIэлъу къагъэлъэгъуэн. ЗэбгъэдэкIыжыну мурад зыщIа зэщхьэгъусэхэр зы унэм щопсэу, нэгъуэщI екIуалIапIэ яIэкъым. ЛIыр сурэтыщIщи, и IэдакъэщIэкIхэм щIэупщIэ зэрамыIэм щхьэкIэ, и гур фIэкIуэдащ. ЦIыхубзыр заводым щолажьэ, ауэ ари мы фэтэрым щIэкIыу нэгъуэщI щIыпIэ кIуэфынукъым. Зэщхьэгъусэхэр утыкум ит компьютерым гъуэрыгъуэурэ бгъэдотIысхьэри я насып зыхэлъынкIэ хъуну цIыхур къалъыхъуэ. Аращ пьесэм и сюжетым тегъэщIапIэ хуэхъуар. «Лъагъуныгъэр интернеткIэ» зыфIаща авантюрэ-гушыIэ шоу-спектаклым цIыху куэд дыдэ еплъащ, ар и щыхьэтщ пьесэр зытхами ар спектаклу зыгъэувами я лэжьыгъэр къазэрехъулIам.

Адыгэ комедиографием и джэлэсу къэплъытэ хъунущ IутIыж Борис и комедиехэр. Ахэр зэрыт тхылъхэм къадэкIуэу, «Агъ Зэрэгъыж» псевдонимыр щIэту, абы «Iуащхьэмахуэ» журналым къытрыригъэдзащ ауанрэ гушыIэу зэхэлъ «ДыкIуэм-дылъэурэ…», «Гуащэщыкъуанэ», «Зиусхьэн Хьэжыбац», «Жьэмыгъуэ – Африкэм», «ЩIасэнэху» комедиехэр.

Лъэпкъ драматургием и хэлъхьэныгъэфI хъуащ «Ажэгъафэ джэгухэри». Мыр 1982 - 1997 гъэхэм къриубыдэ зэманым тхакIуэр зэлэжьа тхыгъэхэщ. А илъэс 15-м ди гъащIэм къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэ куэдыр, нэгъуэщIу жыпIэмэ, лъэхъэнэм и сэфэтыр «Ажэгъафэ джэгухэм» къахэдыхьэшхыкI-къыхэпIэскIукI хуэдэщ. Мыбы Iуэхугъуэ щекIуэкIхэр къыщыхъуа зэманым елъытауэ зэкIэлъыхьащ. «Ажэгъафэ джэгухэр» теплъэгъуэ 28-уэ зэхэтщ икIи джэгугъуитхум тегъэпсыхьауэ гуэшащ.

Литературэм, псом хуэмыдэжу комедиографием щызекIуэ гротеск, гиперболэ Iэмалхэм я фIыгъэкIэ драматургым IупщI икIи дыхьэшхэн тщещI зытегушыIыхь Iуэхугъуэхэр, персонажхэр. Узыгъэдыхьэшхыни, узыгъэпIейтеини, узыгъэнэщхъеини хэлъщ «Ажэгъафэ джэгухэм».

IутIыжым и пьесэхэр нэхъыбэу зытеухуар ди зэманырщ, ди лъэхъэнэгъухэм я гурылъ-гурыщIэхэрщ. Ахэр зыгъэпIейтей, шыгъушыпсыпIэм хэзыгъэлъ Iуэхугъуэхэрщ. Драматургием зи гугъу ищI дэтхэнэ Iуэхугъуэми езым и еплъыкIэ хуиIэжщ. «Ажэгъафэ джэгухэм» щыщ теплъэгъуэхэм хэт персонажхэр къызэригъэпсалъэ бзэри, абыхэм я гъэпсыкIэри, къызэрыгъэлъэгъуа Iэмалхэри зэкIуалIэу, зэхэшыпсыхьауэ щытщ. Ди псэукIэм, ди хьэлым зэрызихъуэжым набдзэгубдзаплъэ дыдэу кIэлъыплъ тхакIуэм лъэпкъыр зымыгъэдахэ ныкъусаныгъэ куэд сэтей къещI, зэм щIагъыбзэ щабэкIэ, зэми ехьэкI-къехьэкI зыхэмылъ псалъэ быдэкIэ, ауэ сыт щыгъуи драматургым гушыIэр и Iэпэгъуу къонэж.