Мейкъуапэ щыIэ «Полиграф-Юг» ООО-м тхылъ гъэщIэгъуэн къыщыдэкIащ журналист цIэрыIуэ, тхакIуэ СэIэбцокъуэ Нуриет и лэжьыгъэу. «Мария: черкешенка, царица русская» тхылъыр тхыдэ повестщ. Ар икIи гъэщIэгъуэнкъым - художественнэ тхыгъэ куэд щыIэщ мы зи гугъу тщIы лъэхъэнэм-рэ абы зи цIэр къыхэнахэмрэ ятеухуауэ.
НЭГЪУЭЩI лIэщIыгъуэм псэуа и лъэпкъэгъу бзылъхугъэм дэфтэрхэм «я бзэ гъущэмкIэ» тетхыхьыфыну къыщIэкIынутэкъыми, Нуриет езым и лъагъуныгъэрэ гущIэгъукIэ игъэнщIащ къиIуэтэжыр. «Лъагъуныгъэр» гурыIуэгъуэщ къыздикIар: Къэбэрдейр зыгъэбыдэну яужь ит и адэм и гурыгъу-гурыщIэр къыгурыIуэу, «хьэуэ» къыхэзымыгъэкIа пщащэм дауэ уримыпагэнрэ, фIыуэ умылъагъунрэ? «ГущIэгъу» псалъэр къыщIыхэзгъэщар: пщащэм къалэнышхуэ и пщэм къыдэхуауэ хамэхэм къахэхутамэ, абы ищIыIужкIи, бзылъхугъэм дежкIэ нэхъ шынагъуэ дыдэу къэхъункIэ хъунур - и быныр зэрылIэжар - игъэвын хуей хъуамэ, дауэ уигу зэрыщIэмыгъунур?
Аращи, Нуриет, урыс пащтыхь гуащэм и ужьым иту «къикIухьым» хуэдэу, Идар Темрыкъуэ и Хэкум къокIуэ, Куржым и пасэрей щыхьэр Мцхетэ макIуэ, и адэ шыпхъум, куржы пщым и щхьэгъусэм и гъэфIэну илъэсиплIкIэ абы щыIа Гуащэнэ и лъэ зытеува къигъэнакъым, пщащэм куржыбзэмрэ латиныбзэмрэ щызригъэщIа Сомтаврэ бзылъхугъэ къулъшырыфым щыщIэкIыжу.
ТхакIуэм Идар Темрыкъуэрэ ар щыпсэуа зэманымрэ «я шыфэлIыфэм» къыщыщIедзэри, адыгэхэр Урысей къэралыгъуэм и тхыдэм къыщIыхэна Iуэхугъуэхэр къызэщIэкъуэжынымкIэ еух. Абы щыгъуэми, Гуащэнэ и нэIэ тригъэкIыркъым. И гугъу ещI пщащэр илъэсиплIкIэ Куржым щыIауэ и адэм деж къыщашэжым иращIэкIа джэгум…
… Гуащэнэ зэрыпIейтейр и нэгум къищу щытщ, къэфэну псори зыхэтыну удж хъурейр яухмэ, хьэщIэ лъапIэхэм ящыщ гуэрым къыдэфэн зэрыхуейр ищIэу. Ар хабзэщ. ХьэтиякIуэм Гуащэнэ утыкум ирегъэблагъэ, щIалэ хьэщIэм къыдигъэфэну. Гуащэнэ и напIэр къыщиIэтам, къыхэкIиикI пэтащ - убыхыпщ Дэгумыкъуэ Къаплъэнт и пащхьэм итыр. ИлъэситI и пэкIэ пщащэм ар Мцхетэ щилъэгъуат шууей зэпеуэм хэту. ЩIыпIэ куэдым къикIа шууей ахъырзэману 12 зэпеуати, 10-р уанэгум къридзыфат афэ джанэ дахэ зыщыгъ, дыгъэм пэцIу бжы зыIыгъ а щIалэм. А зэхьэзэхуэр пщащэм игу къинат. Иджы, мис, а щIалэм къыдэфэнут. Гуащэнэ хузэфIэкI къигъэнатэкъым, хабзэм тету, зэрыпIейтейм гу къылъамытэу къэфэным зыхуигъэхьэзырын папщIэ.
ХьэтиякIуэм джэгум хэтхэм захуигъэзащ: «Маржэ хъунхэ, дэ ди хьэщIэщ убыхыпщ Дэгумыкъуэ Къаплъэн. Гу зэрыпкIуэцIылъым, зэфIэкI узэриIэм, цIыхугъэрэ гъэсэныгъэрэ зэрыпхэлъым, дунейм ехыжа уи адэм хуэфэщэн щIалэ узэрыхъуам и хъыбарыр ди дежи къэсащ. ЛIыгъэ пхэлъым хуэфэщэну, къэфэнымкIи уIэзэу пIэрэ? Темрыкъуэ ипхъу Гуащэнэ делъэIунщ ди хьэщIэм «Ислъэмей» къыдэфэну. Феуэт пшынэм!».
Нуриет и нэгу къыщIегъэхьэ а тIум я къэфэкIэр. Утыкум къикIыжа иужькIэ, макъамэр зэхимыхыж, къафэхэр имылъагъу хуэдэу, пщащэр зэрыщытар, щIалэ екIур, нэмысыфIэу къэфар, и гупсысэм къыфIыхыхьэу.
СэIэбцокъуэ Нуриет адэкIэ гу лъыдегъатэ: зауэлI хъыжьэу, лIыгъэ пхэлъу ущытыныр адыгэ щIалэм дежкIэ мащIэт, пщащэм игу урихьын щхьэкIэ нэмыс пхэлъын, адыгэ хабзэм утетын хуейт, жеIэри. А хабзэхэм ящыщ зыт щIыуэпсым щысхьырабгъу хууиIэныр. ЛIыр е щIалэщIэр гъуэгу техьэмэ, ар гъуэгуанэ жыжьэ е гъунэгъу ирехъу, къудамэ зыбжанэ къыздищтэнурэ, здэкIуэм хисэнут. Зы гъатхи къанэртэкъым къуажэм ини цIыкIуи дэкIыу бгылъэ щIыпIэхэм жыг щыхамысэу. ЖыгыщIэхэр гъуэгубгъухэмрэ губгъуэхэмрэ щыхасэрт. Адыгэ гъуэгурыкIуэр мэзым щIэтми, губгъуэм итми, гъуэгум тетми, гъэмахуэмрэ бжьыхьэмрэ пэрыхьэту пхъэщхьэмыщхьэр игъуэтырти, мэжэлIэнутэкъым.
Зи щхьэм пщIэ хуэзыщIыж зы адыгэ пщащи жыгипщI фIэкIа хэзымыса щIалэм пхудэкIуэнутэкъым. Арат Шэрджэсыр хадэ зэщIэгъэгъахэм я щIыналъэу къыщIалъытэр.
Дэгумыкъуэ Къаплъэн дежкIэ дгъэзэжынти. Ар ихьэхуат Гуащэнэ и дахагъэмрэ щабэу икIи губзыгъэу зэрыпсалъэмрэ. Убыхыпщым иджыт япэ дыдэу щызыхищIар лъагъуныгъэр, ауэ абы и зыIыгъыкIэмкIэ игъащIэкIэ къыпхуэщIэнтэкъым и гур къилъэтыным хуэдэу зэрыщытыр.
Къаплъэнрэ Гуащэнэрэ ауи ягу къэкIыртэкъым я япэ зэIущIэр иужьрей хъуну. Пщым хъыбар кърагъэщIат и шыпхъу Амирэ тыркухэм ядыгъуауи, Гуащэнэ и хьэщIэщым щIыхьэу абы епсэлъэнуи хунэмысу, гъуэгу техьэжащ.
Куэд мыщIэу Къэбэрдейм хъыбар гуауэ къэсащ - Дэгумыкъуэ Къаплъэн хэкIуэдащ, гъэрыпIэм ихуа и шыпхъур къатрихыжыну щыкIуам.
Мыр СэIэбцокъуэм къигупсысами, зи ишэгъуэ хъуа пщащэр джэгум хыхьэу зэрыщытар гурыIуэгъуэщи, хэт жиIэфыну зыгуэр абы фIыуэ имылъэгъуауэ? Къыхэпхым, гъусэ пщIым уи гъащIэр зэрыхъунур къанэ щымыIэу зэрелъытари хьэкъкъэ?! Абы теухуауэ гуитIщхьитI дищIын щхьэкIэ къыщIэкIынщ Нуриет мы зи псэугъуэхэр - Къаплъэнрэ Гуащэнэрэ - щIызэхуигъэзар. Ауэ тхыдэм къэгъази теIэзэщIыхьыжи иIэкъым, цIыху гъащIэм хуэдабзэу. Ахэр а зэманым и цIыхущ, я щхьэ Iуэхухэмрэ къэрал Iуэхухэмрэ къалэн зыхуэхъуахэм я дуней къагъэщIэн хуеяуэ.
Абы щыхьэт тохъуэ пщы гуащэ Идар Айшэт и къуэрылъхум жриIар.
«Идархэ я нэхъыжьхэм я хасэр куэдрэ зэхэса, зэ-дэуа, зэчэнджэща нэужь, арэзы техъуащ Урысеймрэ Къэбэрдеймрэ тетыгъуэхэр щызыIыгъхэр благъэ зэхуэхъуным къэралитIым я фейдэи зэрыхэлъым. Ахэр пщы гуащэ Айшэт къелъэIуащ Гуащэнэ епсэлъэну, Урысейм и пащтыхьым щIратыр гуригъэIуэну.
Гупсысэ хьэлъэхэм зэщIаубыда гуащэр нэху къекIащ и напIэ зэтримылъхьауэ, нэхъ жьыфэ къытеуауэ. Ауэ, и къуэрылъхур къыщыщIыхьам, ар зэуэ къэгуфIэжри, и нэгури нэхъ щIалафэ къэхъужат.
- Гуащэнэ, си хъыджэбз цIыкIу, уи адэм и унафэр бжесIэн хуейщи, къедаIуэ. Уэ къыпщIоупщIэ урыс пащтыхь Иван, уи дэлъху нэхъыжь СулътIан анэмэту зыхуэдгъэкIуар. А пащтыхьым хузэфIэкIащ пщы- гъуэ цIыкIу-цIыкIуу гуэша Урысейр зы къэралыгъуэу зэкъуигъэувэн. Ар зыхузэфIэкIам къаруи акъыли иIэщ, Iущщ. Урыс пащтыхьым и щхьэгъусэ ухъуну арэзы техъуэ, уи адэми адыгэ лъэпкъми я зэфIэкIым хэбгъэхъуэну, я пщIэр къэпIэтыну ухуеймэ.
Гуащэнэ и фэр пыкIащ, чэсейм хуэдэу. Епэрыфэ и нэшхуитIыр фIыцIабзэ хъуауэ къыпщыхъурт. Абы ерагъкIэ къиIущэщащ: «Си адэм жиIэмкIэ уэри уарэзыуэ ара? Нанэ-гуащэ, сыт мы къызэфщIэр? Сэ сыхуейкъым сыдэкIуэну. Фэри Iыхьлыхэри апхуэдиз илъэскIэ фызмылъэгъуауэ сыкъэкIуэжа къудейщ. Сыхуейщ си унэм сисыжыну».
Къэгубжьаифэ зытригъэуауэ гуащэр и къуэрылъ-хум еплъащ, езыми и гур зэрыузыр зыкIи къригъэщIэну хуэмейуэ. «Уэ пщым урипхъущ, Гуащэнэ. Лъэпкъым и сэбэп зыхэлъращ нэхъапэр, си псэ. Аращи, сыпщогугъ уи адэр бгъэгуфIэну. Тэмэму егуп-сыс. Уи адэр зэрумыгъэщIэхъунур си фIэщ мэхъу».
МАХУИЩ дэкIри, урыс пащтыхьым лъыхъу къигъэкIуахэм жраIащ Идархэ я пхъур иратыну зэрыхьэзырыр, ауэ зы Iуэхугъуэ гуэрхэр зэраухылIэн зэрыхуейр. Я хъыджэбзыр иджыри зы илъэскIэ дагъэсыжынущ. А пIалъэм къриубыдэу урысыбзэ зригъэщIэну, пащтыхь унэм щызекIуэ хабзэм, урыс лъэпкъым и дунейр зыхуэдэм зыщигъэгъуэзэну Iэмал иIэнущ. Гуащэнэ щашэкIэ, шууей 1500-рэ дэщIыгъунущ, адыгэ, астрэхъан, нэгъуей, къэзакъ зауэлI защIэу. Ахэр Гуащэнэ и дэлъху нэхъыжь Мамсрыкъуэ, Бэлгъэрыкъуэ, Думэныкъуэ сымэ я малъхъэ астрэхъэн пащтыхь Бекбулатрэ абы и къуэ Саин-Булатрэ, я унафэм щIэтынущ».
СэIэбцокъуэ Нуриет и тхылъыр псом япэу зыхуэгъэзар щIалэгъуалэр арагъэнущ: ар зэхэлъхьа хъуащ кIэщIу, гурыIуэгъуэу, еджэгъуафIэу, сурэтхэмкIэ гъэщIэрэщIауэ. Тхыдэр къэзыгъэщIыр езы цIыхухэр щыаракIэ, абы цIыхугъэр ебэкIын хуейщ - аращ Нуриет и тхылъым гупсысэ нэхъыщхьэу хэслъэгъуар, ди тхыдэм фIыуэ дыщыгъуэзэн зэрыхуейм и гугъу умыщIмэ.