ИлъэсипщI ипэкIэ дызэIэбэкIыжынщи, адыгэ Iуэхум тепсэлъыхьын зыфIэфIхэр щIэх-щIэхыурэ дыщызэхуэсырт хьэрычэт лэжьэкIэм хуэкIуа Щокъуий Хьэсэн и лъэщапIэу Налшык къалэ и Къэбэрдей уэрамым тетам. ЩызэIущIэхэр, дызэгурыIуа хуэдэ, кууущэу дыхэмыхьэми, Iэджэми я «щхьэфэ» диIэбэрт.
Ди зи чэзу зэхуэсым кърихьэлIа щIалэ гуэрым къыхигъэщащ тщыщу тIур – Бышэн Хьэбасрэ сэрэ – Адыгейм и ипщэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ тIуащIэхэм къызэрыщыткIухьар, уеблэмэ къурш тхыцIэхэми дащхьэдэхыу, хы ФIыцIэ Iуфэми дызэрынэсар. Удэзыхьэхрэ хъуэпсэгъуэу ар къэзылъыта Рэмэзан Мартин (къалащхьэм дэсми, къыщыхъуар Къугъуэлъкъуейщ) а Iуэхур «По старым черкесским тропам» («Адыгэ лъагъуэжьхэмкIэ») фIэщыгъэкIэ игъэбелджылащ. Дэри а псалъэ зэхэтыр зи гугъу ящIым дахащэу зэрыхуэкIуэр къызэхуэсахэм яжетIат.
ИкIи, зэманыфI дэкIауэ, ищхьэкIэ къыщыхэзгъэща ди зекIуэхэм ятетхыхьын щыщIэздзам, Рэмэзаным кIуэрыкIуэм тету къыхилъхьа цIэ телъыджэр къэзгъэсэбэпми хъуну къэслъытащ. Нэхъри, дэри, зи гугъу тщIы гъуэгуанэ техьэкIэм и телъхьэхэр, а фIэщыгъэм хуэдэт дызыхуейр, апхуэдэ псалъэ зэкIэлъыгъэкIуэкIэм алъандэрэ дытемыгушхуэу дыкъекIуэкIами.
Нэхъ гъэщIэгъуэныжращи, иужькIэ Интернетым, адыгэхэм я тхыдэм теухуауэ сызыхуэныкъуэ гуэрхэм сыщылъыхъуэрэ пэт, зэрымыщIэкIэ сыщрохьэлIэ Урысейм и пхащIэм нэс къикIхэр Кавказ Ищхъэрэм и къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ «Черкесские тропы» зыфIащ хъуну лъагъуэжьхэм нобэр къыздэсми зэрыщыхуэзэм ехьэлIауэ зэIэпах хъыбархэм.
Арати, ижькIэрэ диIа зекIуапIэжьхэм дэ езым щытлъагъу-къыщытхутэхэм «Адыгэ лъагъуэжьхэмкIэ» хужытIэ хъуну къэтлъытащ.
Лъапэрыт пэIущIэм
Кавказым и къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ узыщыхуэзэ адыгэ лъагъуэжьхэм ирикIуэн зи щIасэхэр зи гугъу сщIы ди ежьэгъуэхэм ящыщ зым Мейкъуапэ ищхьэкIэ щыIэ бгыщхьэ къуажэ Гъуазэрыплъ дыкъыIукIат.
Гупым Щхьэгуащэ псыхъуэ къызэднэкIри, къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ зыкъыщызэкъуэзых Хьэкхъуафэпс и тIуащIэ бгъунжым дыдыхьащ. Ауэрэ дыздэкIуэм, къуэбэкъухэм я щхьэкIэхэр щызэхыхьэж, сэтей щыхъуж «къущхьэ зэIухуэпхъым» дихьащ.
Гъуэгум дызыхуиша фэху «IэмащIэ-лъэмащIэм» зизыгъэзэгъа хыжьей дахэкIейм зыщыдгъэпскIщ, и Iэхэлъахэм зыщытплъыхьри, декIуэкI лъагъуэм адэкIэ дытехьэжащ. «Уэздыгъей закъуэм и гуэлым» (хыжьейм апхуэдэуи йоджэ) укъыпекIуэкIмэ, мэз Iуфэ гъуэгум адэкIэ уешэ, умыщIэххэуи узыIэпешэ: узрикIуэ лъагъуэм утекIмэ, къуэладжэ уэххэми уахуешэ. Ар дызыхуэмейти, къедгъэзэкIыжщ, дызыхуехам дэгъэзеигъуэ защIэу дыкъыдэпщыжри, сэмэгу защIэкIэрэ зыздэтплъыхьым, зекIуапIэ гъэпщкIуар къэдгъуэтыжащ.
Лъагъуэм зы къуэ цIыкIуи дыдишауэ, дэри дезэшауэ, егъэзыхыпIэ гуэр дыщхьэщишащ. Хуей цIыкIум и щIэдзапIэ лъагапIэм тет жыгышхуэхэр цIыху гуэрхэм къэувыIэпIэ зэрахуэ хъуам гу лъыттащ. Дащыбгъэдыхьэм, фIэхъус зэтхащ. Дыздэщытым, дызыхуэза гупым я нэхъыжьым къыджиIащ дыкъыздихьам зыщыдгъэпсэхуу, нэху ща иужь дежьэжмэ зэрынэхъыфIыр.
НэIуасэ тхуэхъуа гупым пщэдджыжьыпэ нэхутхьэхум зыкъаIэтри, удз кIырым ерагъыу хэплъагъуэ лъагъуэмкIэ джабэ нэкIум кIэрыхьащ. Дэри здэдунэ тIын хуейр абыкIэти, пщэдджыжьышхэр зэрызэфIэкIыу дяпэ ищахэм дакIэлъеIащ.
Псынэпс цIыкIуу мывалъэ IупщIэ
Iэгъуэблагъэр уэзымыгъэлъагъу удз кIыр зэхэкIыхьам гугъу дехьу дыпхрыпщри, къуршыпс цIыкIухэр жьгъруужу зэжэх, жыг зэрымыт мывалъэ губгъуэ кIыхьым дыкъихутащ. Ди нэхэр къэплъэжат. Ихъуре-ягъкIэ къыщылъ IэщIэри телъыджэт. Дыкъыздихьа губгъуэжьым хэплъагъукI лъэс лъагъуэ нашэкъашэ цIыкIум и ижьрабгъу лъэныкъуэр джабэ задэм декIуэкIырт. СэмэгумкIэ зыдгъазэрэ дызэплъэкIыжмэ, къуэладжэхэм зэпхагъэмбыкIа, дэ къызэднэкIа мэз Iувыжьри фIыщIэ фIэхъус щетхыжыным къыпэплъэ хуэдэт.
ТIэкIу хуэдэгъэзеигъуэу щыт мэзыншэ джабэ нэкIури щIэплъыпIэмкIэ сэнтх лъагэ гуэрым хуэкIуэжырт. Тафэ дызытехьар зиIэтурэ макIуэ. Жыжьэу дызыIуплъэр кIыхьу зызыукъуэдия лъагапIэ щхъуантIэ гуэрт. «Ярэби, армырауэ пIэрэ, атIэ, ди гъуэгуанэм дыщызрихьэлIэн хуей щхьэдэхыпIиплIым я зыр?» - дызэупщIыжащ гупым хэтхэр. Пшэхэр зезыхуэ «Жьытхьэ» тIэкIу щызэтесабырэжым, сэтей щхьэфэм мывалъэ IупщIэ щизыщIыкIа псыежэх жьгъыру цIыкIум дыIутIысхьащ. Пшыналъэ дахэ хэзыш псэхэлъхьэжым, зыхэтщIэу, дигухэр нэхъри къызэригъэгъуэтыжри, гугъэ IэфIхэм даубыдыжащ.
АрщхьэкIэ абдежым куэдрэ дыщымысу, тIэкIу дыще дзакъэри, зыкъэтIэтыжащ. ГъэщIэгъуэнракъэ, гъуэгум зэрыхэщIыр иджы нэхъ нэрылъагъу хъуа хуэдэт. ИкIи дызэрынэсари къыдгурымыIуэжу, дызыхуэплъэ «Гъуазэрыплъ» щхьэ дэхыпIэм куэд дэмыкIыу дыкъытехутащ.
Алъпыш дытесым хуэдэт
Абдежым къыщытпкъ рыхьа дэрэжэгъуэм сигу къигъэкIыжар мыращ: Совет къэралыгъуэр иджыри щыIэу, цIыхуитI дыхъуу къуршымкIэ дызэпхрыкIри, Куржым дихьауэ щытащ. ЯпэщIыкIэ Бахъсэн и псыхъуащхьэхэмкIэ щыIэ Терскол щIыпIэм дыкъыщыувыIат. Абдежым къыщыщIэддзэри, Сонэм зэрыщхьэдэх «Накрэ» тхыцIэм дыкъытехутэн папщIэ, фIыуэ тлъагъу «лъакъуэрыгъажэшхэр» ди щIыб илъу, мылылъэ къыр дзакIэхэм датеувэурэ, дэгъэзеигъуэ задэм дыдэкIат.
Тхыдэ мыжыжьэм зэриIуэтэжымкIэ, Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм Iэрамыгъэхьэн щхьэкIэ, мы щIыпIэ къуейщIеймкIэ колхоз-совхоз Iэщыр зэпрахуауэ щытащ. Жэм якIэрыхуахэм я хьэдэ къупщхьэхэм ноби мыбдежым ущрохьэлIэ. Гугъу дехьу дызыхуэкIуа шытхым дытеува иужь, укъыдэплъыну фIэкIа ухуейтэкъым, дызыгъэхьэшкIурашкIуэ, дызыгъэпхъэр нэжэгужагъэ иным апхуэдизу дызэщIищтати!
Дауи дымыгуфIэнрэт! ДыкъыздикIамкIэ зедгъэзэкIыжмэ, Кавказ Ищхъэрэм дыхуеплъыхым хуэдэт. ИпщэкIэ зетIуэнтIэкIмэ, Кавказ ЩIыбым и псыежэххэр тлъагъурт! Абы щыгъуэми а зэпрыкIыпIэр езыр, сыдэтIысхьарэт жыпIэну, шым и тхыцIэм хуэдэу псыгъуэт. Пэж дыдэуи: уи нэгур ищхъэрэ-къухьэпIэмкIэ щыIэ Iуащхьэмахуэ хуэплъэу «псэущхьэм» и тхыцIэм пхэщIыщхьэкIэ ущытетIысхьэкIэ, лъакъуэ сэмэгур Сонэм иту, лъэтхьэмпэ ижьыр Бахъсэн и тIуащIэ абрагъуэм дэтым хуэдэт! Дэри абдежым зыкъызэрытщыхъужыр, «цIыху цIыкIухэр» адэкIи-мыдэкIи зэрыс щIыгум жыжьэу дыкъыхуеплъыхрэ, алъпыш гуэрым дытесым хуэдэут.
АдыгеймкIэ ди гупсысэм къедгъэгъэзэжынщи, япэу дыкъызыдэкIа шытхыр зи гугъу сщIам нэхърэ, дауи, куэдкIэ нэхъ лъахъшэт. Ауэ аратэкъым нэхъыщхьэр, атIэ мыбдежми щызыхэпщIэ гуфIэгъуэрт, щIэщыгъуэрт. ЛъэныкъуитIымкIи къыщылъ щIыгур уи Iэгум илъым хуэдэут зэрыплъагъур: дыкъызыхэкIа губгъуэри, мэзри, ипэкIэ дызыхуэплъэ къыкIэлъыкIуэ щхьэдэхыпIэри, абы адкIэжкIэ зыкъызэкъуэзых къуакIэ-бгыкIэхэри… Псори - удэзыхьэхт, узыщIэзышэт…
