Вагъуэхэр щызэлъэIэскIэ

Мыбы ипэкIэ дытетхыхьат дыщыпсэу ЩIыр зэкIэрэхъуэкI Дыгъэр зыхыхьэ Шыхулъагъуэ (Млечный путь) вагъуэ зэрыбын абрагъуэмрэ абы нэхъ къыпэгъунэгъу Андромедэ вагъуэ куэщIымрэ (галактикэмрэ) зэпэблагъэ хъуа иужькIэ кърикIуэнкIэ хъунур зыхуэдэм.

Астрофизикхэм къызэрабжамкIэ, а тIур зы секундэм къриубыдэу километри 140-р къызэранэкIыу зэхуокIуэ. Апхуэдэу екIуэкIмэ, зэрыгурыIуэгъуэщи, а галактикитIыр зэгуэр зэхыхьэжыпэнущ. КърикIуэнури Iуэху цIыкIуфэкIуу къыщIэкIынукъым. ЩIэныгъэлIхэр зэрегупсысымкIэ, а тIум хиубыдэ вагъуэхэр щызэлъэщIыскIэ зэхэткIухьыжу, я зэхуаку мафIэ жьэражьэхэр къыдэлыпщIыкIыу екIуэкIынущ.

Пэжщ, апхуэдэ къэхъун папщIэ, къызэрапщытамкIэ, иджыри илъэс меларди 3-5 хуэдиз дэкIын хуейщ. АрщхьэкIэ, астрономхэр, а Iуэхум и ублэкIэ хъунур я нэгу къызэрыщIагъэхьэрэ, кърикIуэнум егупсыс зэпытщ.

Канадэм и Онтарио щIыналъэм ит Торонтэ къалэм дэт университетым (University of Toronto at Scarborough, Toronto, Ontario) щылажьэ астрофизикхэм зэхагъэува пщалъэм (моделым) къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, вагъуэхэм ящыщу я нэхъ хьэлъэхэр гъунэгъу щызэхуэхъукIэ, зэрызызэщIашэ гравитациер ин дыдэ мэхъури, къегъэщIылIа къэухьри «гъуэжькуий» бзаджэм хедзэ. Уеблэмэ а «хьэлэбэлыкъыр» апхуэдизу шэчыгъуейщи, «гузэвэгъуэшхуэм» изэрыхьа Iэгъуэблагъэм алъандэрэ уэрдыхъу (орбитэм) убзыхуам тету къыщызыкIухьахэр зыпэмыплъа зэблэшыкIэ нэшэкъашэм трешэ. Апхуэдизу ар къызэрымыкIуэу зэхэIуэнтIыхьащи, зэманым и къэбжыкIэри щынэгъуэщIщ.

Дыгъэм къедза и къэухьыр зэпIэзэрыт щытыкIэм изышхэм ящыщщ зэ еплъыгъуэкIэ мыхьэнэшхуэ зимыIэу къэтлъытэнкIэ хъуну вагъуэ жьэражьэ цIыкIухэу абы гъунэгъу зыкъыхуэзыщIхэри. Псалъэм папщIэ, нэгъуэщI вагъуэ зэрыбыным къыхэIэпхъукIыу, ди деж зыкъэзыгъазэ дыгъэ цIыкIу «щхьэрыуам» къызэщIигъэбэта Iэхэлъахэм, ищхьэкIи зэрыщыжытIащи, ди Дыгъэм и къэухьым къедза уафэщIхэр алъандэрэ уахэм зэрыщызекIуа я «уэрдыхъу» гъуэгуанэм трешри, ихъуреягъкIэ зэхъуэкIыныгъэ шынагъуэхэр къыщегъэхъу.

Канадэм зи гугъу тщIа и щIэныгъэлIхэм вагъуэхэм я зэбгъэдэтыкIэ-зэдекIуэкIыкIэу ягъэунэхуам ехьэлIауэ зэхагъэува пщалъэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, апхуэдэу ЩIы Хъурейр нэхъапэхэми зыпэмыплъа «гъуэжькуий» зэмылIэужьыгъуэхэм хэхуауэ щытащ. Абыхэм я зэранкIэ, зэман жыжьэ дыдэхэм дриплъэжынщи, аддэ зэгуэр Дыгъэм къедза уафэщIхэм ящыщу: ЩIыр Марсым, Меркурийр Венерэм жьэхихьат, апхуэдэуи, Нептунымрэ Уранымрэ я орбитэхэм текIри, Дыгъэм зэрызыщIишэ и къарум хуэмыIыгъыжу, хьэрш жыжьэм ихьэжат (иужьым, лъэхъэнэ кIыхь дыдэхэм къриубыдэу, зэрызызэщIашэ гравитацием и фIыгъэкIэ, аргуэру гъунэгъу зызэхуащIыжа пэтми).

АтIэми, радиоастрономхэм зэрытрагъэчыныхьымкIэ, ди Дыгъэм нэгъуэщI вагъуэ жьэражьэ гъунэгъу къыщыхуэхъуфыну зэманыр апхуэдизу жыжьащэу тпыIудзащи, дыщIэгузэвэххэн щыIэкъым. Сыту жытIэмэ, нэхъ зэпэгъунэгъу вагъуэхэр я пIэ икIыу зэхуэкIуэн хуей хъуами, я зэхуаку дэлъ гъуэгуанэр, хьэршыр зэрыщыту къэтщтэнщи, къытхуэмылъытэн хуэдизу инщ. Къэдгъэлъагъуэмэ, ику иту километр меларди 160-м нэблагъэ я зэхуакущ.

Астрономхэм къызэрабжамкIэ, Дыгъэм и къэухьым зэгуэр, илъэс мин 70 ипэкIэ, пхылъэтыкIауэ щытыгъащ «Шольц и вагъуэ» зыфIаща уафэщI жьэражьэр. Ар «плъыжь цIыкIужьей» зыхужаIэхэм ящыщт, и хьэлъагъри Дыгъэм ейм нэхърэ пщIыкIэ нэхъ мащIэт.

Къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, Шольц и вагъуэм ипэкIэ Дыгъэм гъунэгъу зыкъыхуищIауэ щытащ «хужь цIыкIужьей» зыфIаща вагъуэхэм ящыщу WD 0310–688 (HIP 14754) нагъыщэр зратари. ЩIэныгъэлIхэм къызэрабжамкIэ, ар къыщыхъуар илъэс мин 300 ипэкIэщ. АтIэми дызэплъэкIыжмэ, блэкIа гъэхэм ящыщу мелуанитIым къриубыдэм уахэм и Iэхэлъахэу дыщыпсэум гъунэгъу зыкъыхуащIат зи хьэлъагъкIэ мыин дыдэ вагъуи 9-м нэблагъэм.

КъызэрабжамкIэ, къыкIэлъыкIуэ илъэс меларди 2-м къриубыдэу иджыри вагъуитIым, Gliese 710, Hip 85605 нагъыщэхэр зратахэм, ди Дыгъэм къедза уафэщIхэм гъунэгъу зыкъыхуащIынущ.

Уахэ жыжьэм къыщалъэгъуа къэщIыгъэ жьэражьэхэм ящыщу дыщыпсэум дежкIэ нэхъ шынагъуэ дыдэу къалъытар США-м и Массачусетс штатым хыхьэ Кембридж къалэм дэт АстрофизикэмкIэ институтым и Гарвард-Смитсон центрым щылажьэхэм иджыблагъэ гу зылъата ещанэ вагъуэу нейтрон зэхэпщIыпщIыкIэм тетырщ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, нэхум илъэс мин 20-м къриубыдэу зэрызидз гъуэгуанэм хуэдизкIэ тпэжыжьэ «сверхновая» вагъуэр илъэс мини 2 ипэкIэ ямылейуэ къыщылынд-къыщыуэм зи гугъу тщIа нейтрон вагъуэр хуабжьагъэшхуэ иIэу къызыбгъэдидзащ. Мы лъэхъэнэм ар дэ къытхуокIуэ километр мелуани 2,62-рэ зи кIыхьагъ гъуэгуанэр зы сыхьэтым ирилыпщIыкIыу.

Зи гугъу тщIы нейтрон вагъуэм и зэпрыупIэр километр 20 фIэкIа мыхъуми, и хьэлъагъыр дыщыпсэу планетэм ейм хуэдэ мелуан ныкъуэкIэ нэхъыбэщ. ЗэрызыщIишэ и гравитациер зэрыин дыдэм къыхэкIыу, ар гъунэгъу зыхуэхъур зэримыгъэтыншынури нэрылъагъущ.