Илъэс 61-нэ хъуауэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыхьыр къэралпсо утыкум щехъумэ «Спартак-Налшык»-м («Автомобилист», «Эльбрус», «Спартак» цIэхэри зэрихьащ). СССР-м футболымкIэ и «Б» классым 1959 гъэм къыщыщIидзауэ абы гъуэгуанэ кIыхь икIи дахэ ирехьэкI, нобэми зыужьыныгъэм и лъагъуэм тетщ. Урысей Федерацэм и чемпион 1965, 1970 гъэхэм хъуащ, къэралым и премьер-лигэм 2006 гъэм хыхьэри, илъэсихрэ ныкъуэкIэ хэтащ, зэхьэзэхуэм ипкъ иткIэ еханэ увыпIэр къыщихьаи кубокым ехьэлIа зэпеуэм и Iыхьэ плIанэм щынэсаи къыхэхуэу. А псоми хэлъхьэныгъэшхуэ хуащIащ ди командэм и капитану щытахэм. Апхуэдэ дзыхь зрагъэзыр джэгупIэ губгъуэми гъащIэми гупым щыпашэ, зи псалъэм дэни пщIэ лъагэ щызиIэ футболистхэращ. КъикIуа гъуэгуанэ кIыхьым къриубыдэу Налшык и «Спартак»-м и капитану илъэс зэмылIэужьыгъуэхэм цIыхуищэм нэблагъэ щытащ, япэ дыдэу ар зыхуагъэфэща Туаев Къазбэч и деж къыщыщIэдзауэ нобэ ар зи пщэрылъ Пащты Руслан и деж щиухыжу. Дэтхэнэ зыми тхыгъэ щхьэхуэ зэрыхуэфащэм шэч хэлъкъым. ЗэкIэ дыкъытеувыIэнщ, дэ къызэрытлъытэмкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым зи цIэр нобэми нэхъ къыщраIуэхэм.
Туаев Къазбэчт япэ топыр дэзыгъэкIар
1959 гъэм мэлыжьыхьым (апрелым) и 18-р Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм хыхьащ - ди республикэм и щIыхьыр зыхъумэ командэ япэ дыдэу къэралпсо утыку ихьащ. Совет Союзым футболымкIэ щекIуэкI зэхьэзэхуэм и «Б» классым Налшык и «Спартак»-м хьэрхуэрэгъу къыщыхуэхъуащ Кавказ Ищхъэрэмрэ Кавказ АдрыщIымрэ я гуп лъэщхэр. Ереван и «Спартак»-р, Грознэ и «Тэрчыр», Краснодар и «Кубань»-р, Кутаиси и «Торпедо»-р, Дон Iус Ростов и «Ростсельмаш»-р, Баку и «Нефтяник»-р, нэгъуэщIхэри налшыкдэсхэм я япэ ныкъуэкъуэгъухэм ящыщащ.
Зэхьэзэхуэр щIидзэным мазэ зыбжанэ иIэжу ди республикэм псалъэмакъыу щекIуэкIым я нэхъыбэр зытеухуар Налшык и «Спартак»-р къэралпсо утыку зэрихьэнурат. Совет Союзым и адрей командэхэм дыдейхэр дауэ ядэхъуну? «Спартак»-м хэт сымэ хагъэхьэнур? ДамыгъэукIытэну пIэрэ? Апхуэдэ упщIэхэр я куэдт ди республикэм футболым щыдихьэххэм.
Япэ зэIущIэр щекIуэкIыну махуэм, джэгум щIидзэным иджыри сыхьэт зыбжанэ иIэжу, цIыхухэр уэру Налшык и «Спартак» стадионым къекIуалIэу хуежьащ. Мы Iуэхугъуэшхуэм и хьэтыркIэ къалэм и промышленнэ IэнатIэхэм лэжьэгъуэ махуэр щагъэкIэщIат, къуажэ, хозяйственнэ унафэщIхэм хэти автобусхэр, апхуэдэ зимыIэхэм хьэлъэзешэ автомашинэхэр хухахат, топджэгум кIуэну хуейхэр зэIущIэм ирихьэлIэн папщIэ. Дауи, стадионым IэпэдэупIэ имыIэу цIыхухэр из хъуат.
ЗэIущIэм и судья нэхъыщхьэм командэхэр губгъуэм кърешэ. Абыхэм щыту Iэгу хуоуэ стадионым ис цIыху минипщIхэр. Псом хуэмыдэу ахэр дэрэжэгъуэм къызэщIеIэтэ я лъахэгъухэу Наурзокъуэ Юрэ, Iэпщэ Александр, Алий Руслан, Николаенкэ Владимир, Желюкин Виктор, Туаев Къазбэч сымэ, адрейхэми я цIэр дикторым къыщриIуэкIэ.
КIэфийр къэIуа иужькIэ джэгум щIедзэ. Апхуэдэ зэIущIэхэм зэи хэмыта Налшык и «Спартак»-м и футболистхэр зы талайкIэ Iэнкунщ. Абы и хьэрхуэрэгъур зыхэт гупым щыпашэхэм ящыщ зы Армением и Ленинакан къалэм къикIа «Ширак» командэращ. Ди щIалэхэр трагъэгушхуэу стадионым кърихьэлIахэр зэрогъэкIий - налшыкдэсхэр ебгъэрыкIуэну абыхэм къыхураджэ. НапIэзыпIэм стадионым исхэмрэ «Спартак»-м и футболистхэмрэ зы къару лъэщу зэкъуоувэри, я хьэрхуэрэгъу лъэщыр ирагъэкIуэт. ЯщIэнур ямыщIэжу «Ширак»-м щыджэгухэр зэрызохьэ. Абыхэм я гущхьэм къэкIакъым Налшык апхуэдэ командэ лъэщ зэман кIэщIым къриубыдэу къыщызэрагъэпэщауэ.
Джэгум и 15-нэ дакъикъэр йокIуэкI. ХьэщIэхэм я гъуэм пэмыжыжьэу топыр къызыIэрыхьа Туаев Къазбэч и хьэрхуэрэгъум IэщIокIри, и къару къызэрихькIэ йоуэ. Ермэлыхэм я гъуащхьэтетым зыгуэр ищIэну хузэфIэкIакъым. Стадионыр зэуэ къызэроIэт – Г-о-о-о-л! Мис апхуэдэу Налшык и «Спартак»-м япэ топыр союзпсо зэхьэзэхуэм щыдигъэкIащ. Абы иужькIэ ди командэр дапщэрэ къыхэжаныкIа?! Миным щIегъу! АрщхьэкIэ япэм хуэдэ зыри щыIэкъым.
А пщыхьэщхьэм ди «Спартак»-м япэ текIуэныгъэр къихьащ. Абы «Ширак»-р 2:1-уэ хигъэщIащ. Республикэм и щIыпIэ псоми къикIауэ стадионым щызэхуэса цIыху минхэм я дэрэжэгъуэр къыпхуэмыIуэтэнт. А гуфIэгъуэр абыхэм я унагъуэхэм, гъунэгъухэм, лъэпкъхэм, лэжьапIэхэм зэдахьат икIи топджэгум зэрыщыIамрэ зэIущIэр зэрекIуакIамрэ теухуа хъыбархэр щIэгъэтхъауэ яIуэтэжырт. Яхуэухыжыртэкъым «Спартак»-м хэт щIалэхэм ятепсэлъыхьыныр. Псом хуэмыдэу къыхагъэщырт гупым и пашэ осетин щIалэ Туаев Къазбэч.
Ар Азербайджаным къыщалъхуа илъэс тIощIым ит щIалэщIэт, Баку и «Локомотив»-м кърашат икIи и Iэзагъыр псынщIэу къалъагъури, иджыри къэс гупым и капитану щыта Лапинагов Борис и пIэкIэ хахат. Апхуэдэ щIыкIэкIэ топ джэгушхуэм щыхыхьар Налшыкщ. Къыщызэрагъэпэща 1959 гъэм щыщIэдзауэ и Iуэхухэр зэтеувэху ар ди «Спартак»-м хэтащ икIи лъэужь дахэ къыщигъэнащ. Налшыкдэсхэм зэрадэщIыгъуа илъэситI иримыкъум абы зэIущIэ 54-рэ иригъэкIуэкIащ икIи я хьэрхуэрэгъухэм топ 16 яхудигъэкIащ. ИужькIэ Баку яшэжри, Совет Союзым и лигэ нэхъыщхьэм щыджэгу щIыпIэ «Нефтянник»-м хагъэхьащ икIи абыи пщIэрэ щIыхьрэ щиIэу илъэс куэдкIэ зыкъыщигъэлъэгъуащ. И лъэпкъэгъу осетинхэри IэщIыб ищIакъым: Орджоникидзе (иджы Владикавказ) и «Спартак»-м и щыщIыхьыр ихъумащ СССР-м и лъэхъэнэм къриубыдэу зэ закъуэ къэралым и лигэ нэхъыщхьэм щыджэгуа 1970 гъэм. Уеблэмэ, а илъэсым и бжьыхьэм, зэрыфутболистым хуэдэурэ, абы и тренер нэхъыщхьэу ягъэлэжьащ. ИужькIэ аргуэру Баку игъэзэжащ.
Псори зэхэту Туаев Къазбэч Совет Союзым и чемпионатхэм зэIущIэ 290-рэ щригъэкIуэкIащ икIи 61-рэ къыщыхэжаныкIащ.
И джэгукIэфIым, дауи, гу къылъамытэу къэнакъым. 1967 гъэм ар СССР-м и командэ къыхэхам щэнейрэ ираджащ. Совет Союзым и футболист нэхъыфIхэм 1963, 1966, 1967 гъэхэм хабжащ.
1973 гъэм, топ джэгуныр щигъэта иужькIэ, тренер IэнатIэм щыпэрыуващ Орджоникидзе и «Спартак»-м. ИужькIэ игъэсащ Баку и «Нефтчи» командэр, нэгъуэщIхэри. 1987-1990 гъэхэм Тунисым и «Африкэн» командэм и тренер нэхъыщхьэу щытащ. ИтIанэ къашэжри, Азербайджаным и командэ къыхэхар дунейпсо утыку иригъэхьащ.
Мы гъэм щэкIуэгъуэм (ноябрым) и 13-м зи ныбжьыр илъэс 80 ирикъуну Туаев Къазбэч жьыщхьэ махуэ хъуауэ иджыпсту Баку щопсэу. Ар Азербайджаным пщIэ лъагэ щызиIэ цIыхущ, а къэралым и «ЩIыхь» орденыр зезыхьэщ, футбол тренерхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэщ. Иужь илъэс блыщIым Азербайджаным и футболист нэхъыфI дыдэхэм ящыщ зыуэ ар къалъытэ. Абы зэи зыщигъэгъупщэркъым топджэгу иным япэ лъэбакъуэхэр Налшык зэрыщихуичар икIи куэдрэ IэфIу игу къегъэкIыж а лъэхъэнэ дахэр.
«Джыназ» Наурзокъуэ Юрэ
Зи зэфIэкI къызэрымыкIуэхэм гу лъатэу Азербайджаным яшэжа Туаев Къазбэч хэкIыжа иужькIэ Налшык и «Спартак»-м и капитаныщIэ хахын хуейт, ар пIалъэкIэ зи пщэ дэлъа Гулашвили Роберт щхьэщахыу. Гупым зэдэарызыуэ, тренерхэми къыдаIыгъыу, а пщIэ лъагэр хуагъэфэщащ гъуащхьэхъумэ Наурзокъуэ Юрэ. Къэралпсо утыку ихьэну Къэбэрдей-Балъкъэрым и командэр 1959 гъэм къыщызэрагъэпэщым ар япэу ирагъэблэгъахэм ящыщат.
1939 гъэм мэлыжьыхьым и 5-м Налшык къыщалъхуа щIалэ цIыкIум лъэныкъуэ куэд къызэщIэзыубыдэ гъащIэ хьэлэмэт ирихьэкIыну и натIэм къритхауэ къыщIэкIащ. И жыджэрагъымкIэ адрей сабийхэм къахэщ Юрэ топ джэгуным пасэу зыхуигъасэу щIидзащ икIи псынщIэ дыдэу зэфIэкI лъагэ зэриIэр наIуэ хъуащ. Абы и ныбжьыр илъэс пщыкIутху ирикъуа къудейт Налшык и «Спартак»-м и балигъ командэм хагъэхьэу РСФСР-м и «Ипщэ» гупым джэгун щригъэжьам. КъыкIэлъыкIуэ гъэм Урысей Федерацэм и гуп къыхэхам ираджэри, Совет Союзым и чемпионатым хэтащ. А илъэс дыдэм Мэзкуу и «Динамо»-м ирагъэблагъэри, ныбжьыщIэхэм я зэпеуэм екIуу зыкъыщигъэлъэгъуащ. АрщхьэкIэ мыгувэу Къэбэрдей-Балъкъэрым къигъэзэжащ.
- СССР-м футболымкIэ и «Б» классым Къэбэрдей-Балъкъэрым и командэр хэтыну хуит щащIым, щIалэхэр зэхуашэсу щIадзащ. Сэ Москваи, Грозни, Таганроги сыщыджэгуауэ Iуэхум нэхъ сыхэзэгъати, «Спартак»-м хэтынухэмкIэ чэнджэщэгъу сащIащ, - къыщызжиIауэ щытащ Наурзокъуэ Юрэ ди республикэм и командэ нэхъыщхьэр игъэсэну и пщэ иралъхьауэ 1994 гъэм Кърымым къикIыжауэ сыщепсэлъам. - ЗанщIэу сигу къэкIыжащ Тырныауз щыщ Шурэ – абы теухуауэ арат сщIэр, и цIи, и унэцIи сыщыгъуазэтэкъым. Илъэс ипэкIэ, 1958 гъэм, Къэбэрдей-Балъкъэрым футболымкIэ и кубокыр къэхьыным и финалым щызэхуэзат сэ сызыхэт Налшык и «Лыкомбинатымрэ» Тырныауз и «Металлург»-мрэ. Джэгур хуабжьу гуащIэ хъуат. Ди хьэрхуэрэгъухэм ящыщу егъэлеяуэ гугъу дригъэхьырт «Шурэ»-кIэ зэджэ щIалэщIэ зыIэщIэлъым. ЗыкъомкIэ абы и зэранкIэ зэIущIэр 3:4-уэ тфIахьэхуат, 3:0-у япэ дита пэтми. ДыщIэупщIэIуэри, ар Iэпщэ Александрт, шахтым щылажьэ щIалэт. ЯжесIэри, Налшык и «Спартак» командэм ирагъэблэгъащ икIи абы дэрэ зы пэш дыщIагъэтIысхьэри, згъэсэну икIи сыкIэлъыплъыну си пщэ къыдалъхьащ.
Апхуэдэ щIыкIэкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыхьыр футболымкIэ япэ дыдэу союзпсо утыку щызыхъумэнухэм адыгэу Iэпщэ Александррэ сэрэ дыхагъэхьащ, иужькIэ гъуащхьэтет Алий Руслан гъусэ къытхуэхъуащ. КъищынэмыщIауэ, ди щIыпIэм къыщалъхуауэ къытхэтт Николаенкэ Владимир, Жулюкин Виктор сымэ. Дэтхэнэми тлъэкI къэдгъэнакъым Къэбэрдей-Балъкъэрым и пщIэр тIэтын, футболым и лъабжьэр ди деж щыдгъэтIылъын папщIэ.
Наурзокъуэ Юрэ илъэситхукIэ Налшык и «Спартак»-м щыджэгуащ. А зэманым къриубыдэу зэIущIи 109-м хэтащ икIи, гъуащхьэхъумэу щыт пэтми, 12-рэ я хьэрхуэрэгъухэм я гъуэр хигъэщIащ. Командэм къыдыхэтхэр абы «джыназ»-кIэ къеджэрт, и теплъэмрэ зыIыгъыкIэмрэ дихьэхауэ.
Топ джэгуным къыхэкIыжа иужькIэ, Юрэ щIэныгъэм куууэ зритащ. 1969 гъэм ар аспирантурэм щIэтIысхьащ икIи экономикэ щIэныгъэхэм я кандидат хъуащ. Наурзокъуэр хуабжьу дихьэхащ къэхутэныгъэхэм икIи иджыпсту дызыгъэгузавэ ятIэпсыр бгыхэм къызэрыщыщиудым пэщIэтынымрэ псыкъиухэр къызэтегъэувыIэнымкIэ IэмалыфIхэр къызэригупсысам щыхьэт техъуэ патентхэр къратащ.
АрщхьэкIэ и псэм фIыуэ илъэгъуа топджэгум ар зэи къиутIыпщакъым. 1976 гъэм Совет Союзым футболымкIэ и япэ лигэм щытыкIэ гугъум щихуа Налшык и «Спартак»-р и IэмыщIэ къралъхьащ.
Илъэс зыбжанэ хъуауэ Наурзокъуэ Юрэ, и унагъуэр дэщIыгъуу, Кърымым щыIэщ. Адыгэхэр а хытIыгу ныкъуэм ижь-ижьыж лъандэрэ зэрыщыпсэуам щыхьэт техъуэ къэхутэныгъэхэр абы иригъэкIуэкIащ, а щIыпIэм и фIэщыгъэцIэхэр (топонимикэр) куууэ иджыурэ.
Феодосие къалэм и «Море» командэм 1985 гъэм щыщIэдзауэ илъэсийкIэ зэкIэлъхьэужьу Юрэ и тренер нэхъыщхьэу щытащ. 1994 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым къигъэзэжри, Налшык и «Спартак»-р игъасэу хуежьащ. Абы и унафэм щIэту ди щIалэхэм зыхэт етIуанэ лигэм и «КъуэкIыпIэ» гупым ещанэ увыпIэр щаубыдащ, Воронеж и «Факел»-мрэ Краснодар и «Колос»-мрэ очкоитI-щыкIэ фIэкIа къакIэрымыхуауэ. Езыр щымыIэжами, Наурзокъуэм игъэтIылъа лъабжьэ быдэр сэбэп хъуащ къыкIэлъыкIуэ илъэсым налшыкдэсхэм япэ лигэм ягъэзэжынымкIэ.
1999 гъэм Наурзокъуэ Юрэ и тренер нэхъыщхьэу ягъэуващ Украинэм и лигэ нэхъыщхьэм щыджэгу Кърымым и командэ нэхъыфI дыдэ Симферополь и «Таврия»-м. Абы куэдрэ зыщиIэжьакъым икIи Адмирал Макаровым и цIэр зезыхьэ Кхъухьхэр ухуэнымкIэ лъэпкъ университетым Феодосие щиIэ политехникэ институтым и доценту лэжьапIэ уващ.
Нобэми спортми щIэныгъэми хэлъхьэныгъэфIхэр хуещI Совет Союзым, Урысей Федерацэм, Украинэм, Къэбэрдей-Балъкъэрым я футболымрэ къэхутэныгъэ лэжьыгъэмрэ лъэужь дахэ къыщызыгъэна Наурзокъуэ Юрэ. Кърымым щыпсэуми, зыщигъэгъупщэркъым щалъхуа адыгэ хэкур икIи, Iэмал иIэ зэрыхъуу, Къэбэрдей-Балъкъэрым къокIуэж.
Налшык и «Спартак»-м и япэ капитан Туаев Къазбэч.
Гупым и къызэгъэпэщакIуэхэм яхэта Наурзокъуэ Юрэ.
Къэралым и дамыгъэ лъапIэр Азербайджаным и президент Алиев Гейдар кърет.
1959 гъэм къэралпсо утыку ихьа налшыкдэсхэр.
