ЩIалэгъуэ

Астрофизикхэм гу зэрылъатамкIэ, 2017 гъэм фокIадэм и 22-м ЩIы Хъурейм пхылъэтыкIащ къаруушхуэ зиIэ нейтринэ цIыкIу.
Хуабжьагъышхуэ зиIэу хьэршым къилъэтыкI мэскъалхэм ди планетэр зэпымыууэ «къаудыныхь». Ауэ, а махуэм къахутар и «хьэл-щэнкIэ» адрейхэм ещхьтэкъым.
АтIэми, астрофизикхэм къахуэщIащ абы и къежьэкIэ хъуар. КъызэрыщIэкIымкIэ, ар къызэрыунэхурэ илъэс меларди 4-м нэблэгъащ. Мэскъалыр къилъэтыкIащ хуабжьу тпэжыжьэ галактикэм.

Республикэм и щIалэгъуалэ куэд къэралым и щIыналъэ зэхуэмыдэхэм щытхъухэр яIэу щолажьэ. Абыхэм ящыщ зыщ нобэ зи гугъу фхуэсщIыну щIалэр – Саратов къалэм Травматологиемрэ ортопедиемкIэ дэт щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым и травматолог, хирург-ортопед, медицинэ щIэныгъэхэм я кандидат Емкъуж Олег. Илъэс 16 хъуауэ ар мы IуэхущIапIэм щолажьэ, шэч хэмылъуи, а зэманым къриубыдэу лэжьыгъэ и пIалъэ хъарзынэу къищIащ икIи нобэ ар Iэзагъышхуэ зыбгъэдэлъ дохутыру къалъытэ.

Ущие зыхэлъ тхыгъэ
Сыт щыIэ зэгурыIуэ зэрылъ унагъуэм нэхърэ нэхъыфI. Фэ зытет цIыхум гуи кIуэцIылъщ. Языныкъуэхэм хьэл мыгъуэу яхэлъщ псори зы щапхъэкIэ къапщу, зыщымыгъуазэхэм щIыбагъ псалъэ хуагъэшу. Сату Iуэхум хыхьэхэм хуэпсалъэри гъунэжщ. Ауэ дауэ уи быныр зэрупIынур, улахуэ тэмэм, мылIэIус нэхъ мыхъуми къызыпэкIуэ лэжьыгъэ уимыIэмэ? Нобэ бэзэрым утетынри лэжьыгъэщ – улажьэу ушхэжыныр емыкIукъым. Умылажьэмэщ емыкIур.

Адыгэ хъыбарыжь

Къуажэ гуэрым зэныбжьэгъуитI дэст. «Я псэр зы чысэм илъщ» жаIэрт абыхэм щхьэкIэ. Зэгъусэу гъуэгуанэм зэдытехьэрт, зэгъусэуи къагъэзэжырт. 

«Кизиловкэ» сабий зыгъэпсэхупIэ лагерым щекIуэ­кIащ сабийхэмрэ еджапIэхэм щIэс щIалэгъуалэмрэ я ­республикэпсо зэхьэзэхуэ.  Ар къызэрагъэпэщащ «Шы-на­гъуэншагъэм и школ» уры­сейпсо сабий-ныбжьыщIэ жы­­лагъуэ зэщIэхъееныгъэм и программэм ипкъ иткIэ.

США-м и Мэриленд штатым хыхьэ Балтимор къалэм Хопкинс Джон къыщызэIуихауэ щыIэ университетым (Johns Hopkins University жыхуиIэрщ, и къудамэхэр Китайм и Нанкин, Италием и Болонье къалэхэм дэтщ) щылажьэ, уафэщI жыжьэхэмкIэ геолог Изенберг Ноам «Acta Astronautica» щIэныгъэ журналым хуигъэхьэзыра и тхыгъэм къызэрыхэщымкIэ, астрофизикхэм Марсым хуаутIыпщыну зыхуамурад хьэршыкIуэ кхъухьлъатэм а планетэм гъунэгъу хуэхъуным тригъэкIуэдэну зэманыр куэдкIэ нэхъ мащIэ ищIынущ и гъуэгуанэр Дыгъэм нэхъ пэгъунэгъу Венерэ уафэщIым блэкIыу хузэтраухуэмэ.

Сабийхэм я гъэмахуэ зыгъэпсэхугъуэр къызыхуэтыншэу къызэгъэпэщыным, а лъэхъэнэр цIыкIухэм нэгузыужьу, гукъинэжу ирахьэкIыным къэрал гулъытэ егъуэт. Гъэмахуэр зэрыщIидзэрэ нобэ махуэ еплIанэу арами, Къэбэрдей-Балъкъэрым и санаторэхэмрэ сабий лагерхэмрэ хуэхьэзырщ ныбжьыщIэхэм абыхэм зыщрагъэгъэпсэхуну, я узыншагъэр щрагъэфIэкIуэну. Апхуэдэ IуэхущIапIэ куэдым я бжэхэр хуиту хузэIуахакIэщ ди щIыналъэм и цIыкIухэм.

Уахэр (хьэршыр) зыдж астрофизикхэм зэрыжаIэмкIэ, абы къыщызылъэтыхь мащэ кIыфIхэм я зэранкIэ, ЩIы Хъурейр бзэхыжыпэнкIэ хъунущ.

Хьэрып Эмират Зэгуэтхэм я щIэныгъэлIхэр ящыщщ хьэршым нэхъ къыщытпэгъунэгъу уафэщIым и щIыIумрэ абы и Iэгъуэблагъэм къыщекIуэкIхэмрэ зыджыну яужь ихьахэм.

Астрономхэм хьэршым къыщалъэгъуа къэщIыгъэхэм ящыщу я нэхъ шынагъуэ дыдэу мы зэманым къалъытар квази-вагъуэкIэ зэджэхэрщ («квази» - латин псалъэщ, «ещхь» жыхуиIэщ).
Квазархэр, я зэпрыупIэр куэдкIэ нэхъ цIыкIу пэтми, нурыбэу къапихым гуащIагъэ ин дыдэ зэрызэрихьэмкIэ адрей вагъуэхэм емыщхь къэщIыгъэщ. Абыхэм я къэунэхукIэ хъуари, я зэхэлъыкIэри щIэныгъэлIхэм иджыри къыздэсым нэгъэсауэ яхузэхэгъэкIакъым. Аращ а пкъыгъуэхэм, вагъуэ абрагъуэхэм ещхьу зэщIэлыдэхэм, квази-вагъуэкIэ щIеджэри.